O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti Nasimxon rahmonov

Boshqa kichik janrlar. Xabar. 
Xabar janrini ko‘zdan kechirish 
shuni ko‘rsatadiki, asardagi biron payg‘ambarga oid qissada aytilmagan 
kichik voqealar bayon qilinadi yoki xabar beriladi, shu tariqa qahramon- 
laming biron muhim qirrasi ochiladi. G ‘ayritabiiy voqealar, mo'jizalar 
ham ayrim xabarlarda bayon qilinadi va shu orqali qissa qahramonlari -
payg‘ambarlaming to‘liq qiyofasi yaratiladi. Masalan, Nuh payg'ambar 
haqidagi qissada odamlar solih bo‘lmaganlari uchun ularga qirq yil da­
vomida yomg‘ir ham berilmadi, farzandlar tug‘ilmadi, odamlar, yilqi- 
lar qirilib ketdi. Rabg'uziy shu voqeadan so‘ng “Xabarda andog‘ kelur” 
deya xabar keltiradi:
“Avj ibn Unuq to'fonda halok bo'lmadi. Aning uchunkim, dayyor 
jumlasindin ermas erdi. Dayyor - evluk - barqilig‘ temak bo‘lur. Avj- 
ning barqi yo‘q erdi, tengizlar atog‘inda turur erdi. To‘fon suyi tizinga 
oshmadi”.
Xabar janriga oid voqea shundan iborat. Hali to‘fon voqeasini 
Rabg‘uziy hikoya qilmagan bo‘lsa ham, yuqoridagi voqeadan - jamiki 
insonlar, jonzotlar qirilib ketgandan so‘ng Avj ibn Unuq to‘fonda halok 
bo‘lmagani va buning sababini uning xoksorligi - jamiki insoniyatdan 
farqi boshpanasi yo‘qligidan deb izohlaydi. Bu o‘rinda Rabg‘uziy inso- 
niyatni halokatga eltuvchi yo‘l - molparastlik deb uqtirmoqchi bo‘ladi. 
Yoki “Qissai Qorun alayhilla’na”da bayon qilingan voqealaming is- 
honchli, dalillarga asoslanganini ta’kidlash, qolaversa, Qorunning och- 
ko‘zligini, Musoning sabrliligini ko‘rsatish maqsadida quyidagi xabami 
keltiradi: Muso yalavoch har kuni bani Isroilni yig‘ib, minbarga chiqib, 
majlis qilar, xalqqa nasihat qilar edi. Qorun esa qo‘lida oltin piyola, 
Musoning ro‘parasida cholg‘uchilar hozir qilar, xizmatkorlari oldida 
sharobxo‘rlik qilardi. Muso esa faqat sabr qilardi.
Bu xabar ham hajm jihatidan qisqa bo‘lishiga qaramay, Qomn haqi-
251

---

dagi asosiy voqealar oqimiga - Qomnning badnafsligi va molparastligi- 
ga, Musoning sabrli ekaniga aniqlik kiritish uchun muhim dalil bo‘lgan 
(2, 12-b.).
Foyda. 
Bu janr “Qisasi Rabg‘uziy”da, asosan, didaktik janrdagi kic- 
hik hajmdagi voqealami hikoya qilishdan iborat. Foyda o ‘z nomi bilan 
insoniyatnmg zohiran va botinan solih, to‘g ‘ri bo‘lishga undashdir. Ma­
salan, “Qissai Yusuf Siddiq alayhissalom”da ikkita foydajanriga mansub 
parcha bor (1, 128-b.). Birinchi foydada odam o‘z gunohini boshqalarga 
yuklamasligi, aks holda Yaratuvchi ayblanuvchining gunohini bilishi va 
tuhmatchiga shunga yarasha jazo berishi haqida bo‘lib, Azizi Misming 
xotini Zulayho Yusufga tuhmat qilganda, to‘rt oylik chaqaloq Yusufiiing 
pokligi haqida guvohlik beradi. Yusuf va Zulayho mojarosi hamda shun­
dan xulosa sifatida Rabg‘uziy “foyda” termini ostida o ‘gitni beradi.
Bu - Rabg‘uziyning odamlar bir-birlariga yomonlik qilmaslikla- 
ri haqidagi o ‘gitidir. Azizi Misr Yusufning to‘ni orqasidan yirtilganini 
ko‘radi va bundan xulosa chiqarib, Zulayhoga qarata: “Bu - siz ayollar- 
ning hiylasidir. 0 ‘zingizni pok deb, gunohingizni boshqalarga yuklay- 
siz. Ayollaming hiyla-makri ko‘pdir” deb aytadi. Mana shu hikmatomuz 
gap foydaning janriy belgisini tashkil qiladi