O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti Nasimxon rahmonov

olmaki
bar,
Tunarig tamuqa 
tushmaki
bar.
Tumanlig yaklar 
kelir
tiyur,
Tumanlig yaklar 
ayar
tiyur
(Oxiri insonning o‘lmog‘i ham bor,
Qorong‘u do‘zaxga tushmog‘i g ‘am bor.
0 ‘n minglarcha shayton keladi derlar,
0 ‘n minglarcha shayton ish ko‘rar derlar.)
Bunday misollami moniylik she’rlaridan ko‘plab keltirish mumkin.
“Devon”dagi she’rlar haqida quyidagi xulosalarga kelish mumkin:
1. Mahmud Koshg‘ariyning “Devonu lug‘atit-turk” asaridagi she’rlar 
ham xalq og‘zaki ijodiga, ham individual she’riyatga mansub.
2. Matnlar islomdan oldingi davrga aloqador.
Urxun yodnomalari bilan “Devonu lug‘atit - turk” qiyoslanganda, 
badiiy fikrlashning eng umumiy tamoyillari urxun yodnomalarida ham, 
«Devon»da bir ekanligi ayonlashadi.64
“Devonu lug‘atit-turk” va yenisey yodnomalaridagi jang lavha- 
lari bir-biriga motiv va syujet jihatidan shunchalik uyg‘un keladiki,
MQarang: Rahmonov N. K o‘hna bitiktoshlar. G ‘afur G 'ulom nomidagi nashriyot-matbaa 
birlashmasi.Toshkent, 1991, 14-bet.
192

---

“Devon”dagi to‘rtliklar “islomdan oldingi 0 ‘rta Osiyo xalqlarining 
eposi”ga65 aloqadorligi ma’lum bo‘ladi. Fitratning ko'rsatishicha, 
“Devon”dagi to‘rtliklar milodiy VII-VII asrlarga oid adabiy manbalardir. 
Qadimgi turkiy adabiyotdagi - urxun-yenisey yodnomalaridagi an’ana 
Qoraxoniylar davri adabiyotiga uzluksiz o ‘tgani haqidagi fikrlar shun­
day parchalarda o‘z tasdig'ini topadi. Jumladan, A.Bombachi qadimgi 
turkiy adabiyot bilan “Qutadg‘u bilig” o‘rtasidagi aloqani tarixiy sharoit 
bilan bog‘laydi: “Turkiylar uchun islomgacha bo'lgan davrdan islomga 
o‘tish birdaniga bo‘lmagan edi. An’ananing uzluksizligi Qoraxoniylar 
adabiyotida yaqqol kuzatiladi. Til ilgari qanday bo‘lsa, shundayligicha 
qoldi”.66 Qadimgi turkiy adabiyotning chegarasini aniqlashda til niho- 
yatda muhim.
Bombachining yuqoridagi fikri uchta manba - urxurv- yenisey yod- 
nomalari, “Devonu lug‘atit-turk” va “Qutadg'u bilig”ga tegishli. Turko- 
logiyada “qadimgi turkiy adabiyot” va “qadimgi turkiy til” nomi ostida 
X I 1 asrgacha bo'lgan turkiy tildagi yodgorliklar nazarda tutiladi va bu 
o'zini oqlaydi.
Gap “Devonu lug‘atit-turk” va urxun- yenisey yodnomalarining ti- 
lidagi umumiylik va bu manbalardagi tasviming uyg‘unligi haqida ketar 
ekan, yana Fitratga murojaat etamiz. U yuqoridagi asarida “Devon”dagi 
bir necha epik asar parchalarini tiklaydi. Ular mazmun, ruh, poetik ji- 
hatlari, voqealar mazmuni jihatidan xalq eposlariga taalluqli ekanligi 
yaqqol sezilib turadi. Fitrat “Devon”dagi to‘rtliklami mazmuniga ko‘ra 
o‘n besh bo‘limga guruhlaydi. Biz bu o‘rinda VII (Tangut begining 
urushi, 53-58- betlar), VIII (Uyg‘urlar bilan urush, 58-60-betlar), XII 
(Bir urush, 74-78-betlar), XIII (Uch urush, 72-74-betlar) bo‘limlaridagi 
to‘rtliklaming yodnomalardagi parchalarga nafaqat g‘oya va maz­
mun tomondan, balki tarixiylik nuqtai nazaridan ham uyg‘un kelishini 
ta’kidlamoqchimiz. Misol uchun “Tangut begining urushi” deb nomlan- 
gan bo‘lim to‘rtliklarida (8 to‘rtlik) jang manzarasi tasvirlangan.
Qatun sini jig'iladi,
Tangut begin yag‘iladi,
Qani ag‘ib jag‘iladi,
Q‘yin suvin qizil sag‘di.
“ O 'zbek folklorining epik janrlari. Toshkent, Fan, 1981, 88-bet.
“ Бомбачи А. Тюрские литературы. Введение в историю стиля. “Зарубежная тюркология” 
туплами. М.: 1986, 208-6.
193

---

(Qatun sini qabilasi qichqirishib, g‘ulg‘ula solib, tangut begiga 
dushman bo‘Idi, urush ochdi, (oqibatda) bo‘ynidan zil suv sog‘ilgan kabi 
bo‘lib, qoni vijillab oqdi.)
Bu to‘rtliklardagi tarixiy voqealar turk xoqonligi davrida yuz ber­
gan. Qiyos uchun Bilga xoqon yodnomasidagi tangutlar bilan bo‘lgan 
jang lavhasiga to'xtalaylik.