|
“Devonu lug‘atit-turk”dagi she’riy parchalar.
«Devonu lug‘atit-
turk» adabiy manba sifatida ham qimmatli yodgorlikdir. Asardagi she’riy
parchalar XI asrgacha bo‘lgan adabiy hayot to‘g ‘risida to‘laqonli so‘z
61
Koshg'ariy Mahmud. Devonu lug'atit turk. - uch jildlik. 1- jild, Taijimon filologiya fanlari
kandidati S.Mutallibov. Nashrga tayyorlovchilar 0 ‘zRFA akademigi A.Rustamov, filol.f.d.
H.Boltaboev “MUMTOZ SO”Z”nashriyoti, Toshkent, 1960, 21-b.
186
yuritishga imkon beradi. Bu she’riy parchalar ma’lum bir so‘zning izohi
uchun keltirilgan bo‘lsa-da, bu parchalar qadimgi turkiy adabiyotda li-
rik va epik janming rivoj topganidan dalolat beradi. Koshg‘ariy keltirgan
mazkur she’riy parchalar turli mavzuda - mehnat, yoming ta’rif-tavsifi,
turk bahodirlarining qahramonliklari, ezgulikka da’vat, vatanparvarlik va
h. She’riy parchalami Mahmud Koshg‘ariy xalq og‘zidan yozib olgan.
«Devon»dagi she>riy parchalar ko‘p turkologlar o‘rtasida munoza-
raga sabab bo‘lib kelgan. Ko‘pchilik yevropalik turkologlar «Devon»da
keltirilgan to‘rtliklami dastlab turkiy xalqlaming qadimgi folkloriga
mansub deb qaragan edilar. Jumladan, nemis turkolog olimi K. Brok-
kelman shunday fikmi aytgan edi. Ammo u «Devon»dagi ikkilik va
to'rtliklar unutilib ketgan ma>lum bir shoiriar ijodiga mansubligini ham
e>tibordan chetda qoldirmaydi. Uningcha, bu to‘rtlik va ikkiliklar asar
yozilgan davrdan ilgari mavjud edi va islom davriga hech qanday aloqasi
yo‘q.
Ayni paytda «Devonu lug‘atit-turk»dagi ba’zi she’riy parchalar
ma’lum bir ijodkor qalamiga mansub ekanligini Koshg‘ariyning ishora-
sidan bilish mumkin. Koshg‘ariy ko‘p o‘rinlarda «shoir aytadi» iborasini
ishlatadi va bir to'rtlik keltiradi:
Izimni o‘karman,
Bilikni yugarman.
Ko‘ngulni tugarman,
Erdam uza turgunur (II, 282)
(Shoir aytadi: Egamni maqtayman, uning madadi bilan ilm-
ni yig'aman. Ko‘ngilni shunga bog‘layman, ilmu hunar to‘plashga
ko‘nglim berilgandir).
Bundan tashqari, ilm manfaati haqidagi to‘rtliklar yoki fardlar ham
bevosita yozma adabiyotning mahsulidir, ya’ni ma’lum bir shoir ijodi
ga mansubdir. Zotan, ilm manfaati haqidagi o‘gitlar Qoraxoniylar davri
adabiyotining muhim xususiyatlaridandir:
0 ‘gran aning biligin,
Kunda angar bam.
Qutqilig‘in taping‘il
Qo‘zg‘il kuvaz naru (II, 161-162)
187
(Agar bilimdon odamga yo'liqsang, har kun unga bor, yaxshi muo-
mala bilan uning ilmu hikmatlarini o‘rgan, takabburlikni tashla).
0 ‘sha shoirlar xalq orasida mashhur bo‘lganlari uchun ham
Koshg‘ariy ulaming ismini aytib o'tirmagan. Ba’zi shoirlaming (masa
lan, Cho‘chu) ismini aytib o‘tgan, xolos.
Quyidagi fard ham “Devonu lug‘atit-turk”ka Qoraxoniylar davridan
oldingi va o'sha davrdagi didaktik adabiyotning ta’sirini ko‘rsatadigan
dalillardan biridir:
QoMdash bilan yarashg‘il, qarshib adin urdurma,
Bek tut yavash taqag‘u suvin yazin adirma (II jild, 18-b.)
(Qo‘ldosh (suhbatdosh)ingni hurmat qil, yaxshi muomalada bo‘l,
qarshilik qilib, uni tashlab, boshqa bilan bo'lma. Uydagi tovuqni boqol-
may qochirib yuborib, durrojni boqaman deb ovora bo‘lma).
Quyidagi baytni ham, yuqoridagi fard singari, biron shoir ijodiga
mansub deb qarash maqsadga muvofiqdir:
0 ‘g‘ulum, senga qo'zurman ardam о‘gut xumam,
Bilga erig bo'lup sen baqqil aning tabaru (III, 445)
( 0 ‘g‘lim, senga meros qilib ezgu xulq, odobni qoldiraman. Agar
ilmli, aqlli odamlarga yo‘liqsang, ularga yaqinlash, ulardan foydalan).
Yoki quyidagi baytni ham fard janriga mansub deb qarash mumkin:
Kelsa kishi etma angar o‘rtar kula,
Baqqil angar ezgulugung ag‘sin quia (1, 149).
(Senga kular yuzli bir kishi kelsa, sen uning yuziga issiq kul soch-
ma, yaxshilik qil, yoqimli qiliq bilan hurmatla.)
«Devon»dagi she>riy parchalar misralari teng bo‘g‘inli (yetti
bo‘g‘indan o‘n to‘rt bo‘g‘inga) qofiyalangan she>rlar ekani yuqoridagi
parchalardan ay on bo‘lib turadi.
188
V.V.Bartold «Devonu lug‘atit-turk»dagi she’riy parchalarga nis
batan siyosiy tomondan yondashgan edi. Uningcha, «Devonu lug‘atit-
turk»dagi she’rlar orasida xuddi «Qutadg‘u bilig» dagi singari, saroy
adabiyotiga xos xususiyatga ega bo‘lgan to‘rtliklar ham bor. Buning is-
boti sifatida V.V.Bartold quyidagi to‘rtlikni keltiradi:
Turkan qatun qutinga,
Tegur mendin qo‘shug‘,
Ayg‘il sizing tabug‘chi
0 ‘tnur yangi tabug1 (1, 357).
(Malika (shoh) xotinga mendan maqtov, qasida (qo‘shiq) yetkazgin,
xodimingiz yangi xizmat bilan yo‘llanadi, deb ayt.)
Mazkur to‘rtlik, garchi shaklan xalq og‘zaki ijodiga xos to‘rtlikni
gavdalantirsa ham, aniq bir obraz (Turkon malika)ning mavjudligi, di-
daktik mazmun ifodalangani bilan individual she’riyatga mansub deb
qaralsa, maqsadga muvofiq bo‘ladi va V.V.Bartoldning qarashlari o‘rinli
ekani o‘z isbotini topadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
