O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti Nasimxon rahmonov

Savol va topshiriqlar
1. “Ilk uyg‘onish davri” tushunchasi nimani anglatadi?
2. Xorazmiy tabiiy fanlarga oid qanday 
asarlar yaratdi?
3. Ahmad Farg‘oniyning yaratgan ilmiy asarlari haqida so‘zlab be­
ring.
4. Forobiyning musiqa va she’r san’atiga oid asarlari haqida so‘zlab 
bering.
5. Ibn Sinoning badiiy adabiyotga oid qanday asarlari bor?
6. Rudakiy 0 ‘rta Osiyo adabiyotida qaysi janrlarda ko‘p ijod qildi?
7. Rudakiyning ruboyilaridan birini tahlil qiling.
8.Firdavsiy yaratgan adabiy muhit haqida so‘zlang.
9. “Shohnoma” asarining mundarijasi haqida qisqacha aytib bering.
50O'zbek adabiyoti tarixi. B eshjildlik. 1 jild. 30-31-b.
150

---

Abu Rayhon Beruniy va uning ilmiy, adabiy faoliyati
Reja:
1. Beruniy ijodiga umumiy tavsif.
2. Beruniyning hikoyatlari.
3. Beruniyning afsona va rivoyatlari.
4. Beruniy foydalangan tamoyillar va manbalar.
5. Qayumars afsonasi va uning variantlari.
Tayanch so‘z va iboralar: 
ilmiy va madaniy muhit, badiiy asar,
hikoyat, rivoyat, afsona, G ‘aznaviylar davri adabiyoti, an ’anaviy mada-
niyat, etnograf tarixchi, adabiyotshunos olim, 
ishonchli manba, tari-
xiylik tamoyili.
Beruniy ijodiga umumiy tavsif. 
G‘aznaviylar davlatining olib 
borgan siyosati ilmiy va madaniy muhitga keskin ta’sir o‘tkazdi. 
G‘aznaviylar davlatining ilmiy, madaniy va adabiy muhiti XI asming 
buyuk qomusiy olimi Abu Rayhon Bemniy merosida namoyon bo‘ladi. 
Aytish mumkinki, G‘aznaviylar davlatining butun yutuqlari, ilmdagi, 
adabiyotdagi muvaffaqiyatlarini belgilovchi omil - Beruniyning asarla- 
ridir. G‘aznaviylar sulolasida yaratilgan adabiyot alohida adabiy davmi 
hosil qilgani biz uchun muhim.
Abu Rayhon Bemniy, garchi biron badiiy asar yozmagan bolsa 
ham, u ko‘plab tabiiy fanlar qatori, ijtimoiy-gumnitar fanlar, hususan, 
tarix, etnografiya, falsafa va filologiya sohalarini chuqur egalladi. Uning 
“Mineralogiya” kitobidagi ko‘plab hikoyatlar, “Geodeziya” asarida kel­
tirgan she’rlari bu davr adabiy jarayonining xususiyatlarini belgilash 
bilan birga, Beruniyning shoirlik iqtidorim, adabiyotni nozik did bilan 
tushunganini ham ko‘rsatadi.
Beruniyning “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar” (“Osor ul- 
boqiya”) asari G‘aznaviylar davri adabiyotiga katta hissa bolib qo‘shildi. 
Mazkur asar tarixiy-etnografik asar bolgani holda, qadimgi rivoyatlar, 
afsonalardan ham Bemniy mahorat bilan foydalandi. Asaming yana 
bir qimmatli tomoni shuki, 0 ‘rta Osiyoning arablar istilosidan keyin- 
gi madaniy muhiti, ilmiy tafakkuri, ijtimoiy, siyosiy tarixi haqida ham 
m alum darajada ma’lumot beradi. Jumladan, Bemniy arablar kelgunga 
qadar Xorazmning o‘ziga xos ilmiy maktabi, yuksak madaniyati borligi-
151

---

ni ta’kidlaydi, Arablar istilosi esa Xorazmning an’anaviy madaniyatmi 
yo‘q qildi. Beruniy bu asarida mazkur voqeaga quyidagicha sharh be­
radi: “Qutayba Ibn Muslim al- Bohiliy xorazmliklaming kotiblarini ha- 
lok etib, bilimdonlarini o‘ldirib, kitob va daftarlarini kuydirgani sababli 
ular savodsiz qolib, o‘z ehtiyojlarida yodlash quwatiga suyanadigan 
bo‘ldilar”