O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti Nasimxon rahmonov

Borliq kitoblami (y a ’ni bilimlami -N.R.) puxta o ‘rgangan va
tadqiq qilgan, 20. Voybosh kitoblami о ‘rgangan Ochyochantri bo ‘disatv
21. Ustoz Anatkak (sanskrit) tilidan tuxri tilida 22 yaratgan, Partaraks-
hit Qirmovorshiq tuxri 23. tilidan turk tiliga tarjima qilgan Maytri smit
24 no'm bitigida...Aniriti arxantning 25. timsoli nomli uchinchi bo'lim
tugadi.
106

---

Bu ma’lumotdan shunday fikr paydo bo‘ladiki, sankskrit nusxasi 
asl nusxadir. Ochyochantri bu asaming sankrit tilidagi nusxasiga asosan, 
tuxri tilidagi tarjimasini yaratgan. Partarakshit esa tuxri tilidagi nuxsasi- 
dan qadimgi turkchaga tarjima qilgan.
“Maytri smit”nmg nusxalari tarjimasi haqidagi bahslar. 
“Mayt­
ri smit”ning eski uyg‘ur-turk yozuvidagi boshqa nusxalari ham bor. Ger- 
manyalik turkolog A. Fon Gabenning ma’lumotlariga qaraganda, yana 
eski uyg‘ur-turk yozuvidagi olti nusxa bor. Bu olti nusxadan ikkitasi 
Sharqiy Turkistonning Sangim degan qishlog‘idan, ikkitasi Murtuq de­
gan qishlog‘idan topilgan. Ikkitasining qayerdan topilgan ma’lum emas.
A.fon Gaben 1957-yili Maynz Fanlar akademiyasida saqlanayot- 
gan parcha varaqlarining (114 varaq) Futu nusxasini, 1961-yili u yana 
Berlin Fanlar akademiyasida saqlanayotgan parchalar va varaqlaming 
(114 varaq) Futu nusxasini e’lon qildi. Gaben “Maytri smit”ni Kuchu 
xonligining ilk davrida taijima qilingan deb qaraydi. Olmon olimi Le 
Kok asaming Sangim nusxasiga asoslangan holda, V1II-IX asrlarda qa­
dimgi turkchaga tarjima qilingan deb qaraydi. Gaben bu nusxa IX asrda 
ko‘chirilgan, tarjima qilingan davri oldinroq, deb aytadi. Fransuz olimi 
Xamilton Germaniyada saqlanayotgan nusxaning (Gaben nashr qilgan 
nusxaning) palegorafik xususiyatlariga asoslanib, Dunxuandan topilgan 
eski uyg‘ur-turk yozuvi yodgorliklarining xat uslubini o‘zida ifoda etis- 
hini aytadi va “Maytri smit” tarjimasi X asrga oid, deb qaraydi. Xitoy 
olimi Fing Shyo Shing esa Kumul nusxasiga tayangan holda, bu asar 
X-Xl asrda tarjima qilingan, degan fikmi o‘rtaga tashlaydi. Turk olimi 
Shinosi Tekin Qumul nusxasining 219-sahifasidagi nomi tilga olingan 
Klapratri (sanskritcha so‘z bo‘lib, “Oq ko'ngilli avliyo” yoki “Oliyja- 
nob donishmand” ma’nosida) ismining qo‘llanganini dalil qilib ko‘rsatar 
ekan, bu ism Turfondagi ibodatxona peshtoqiga yozilgan sadaqachi bi­
lan bir odamdir, deb qaraydi. U Qumul nusxasining xati alohidaligini 
ta’kidlab, VIII-IX asrlarda tarjima qilingan, degan fikmi aytadi. Yana bir 
xitoy olimi Geng Shiminning bu asar tarjimasi haqidagi qarashi Shinosi 
Tekinniki bilan bir. Xullas, hanuzgacha bu asaming qachon yaratilgani 
to‘g‘risida jahon turkologiyasida yakdil fikr yo‘q37.
Tadqiq etilayotgan mazkur Qumul nusxasining xat uslubi bir qadar 
qadimiyroqdir. Bu nusxa Mayli Partonrakshit tarjima qilgan eski uyg‘ur- 
turk yozuvidagi Tunji nusxasidan ko‘chirtirilgan. Tarjima nusxaga qara-
37Bu haqda qarang: Uyg‘urcha «Maytri smit». Shinjong xalq nashriyoti. 1986. 4-b.
107

---

ganda Qumul nusxasining vaqt jihatidan keyin ko'chirilgani tushunarli. 
Shunga ko‘ra, Qumul nusxasi VIII asr o‘rtalarida tarjima qilingan deb 
qarash o ‘rinli.