O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti Nasimxon rahmonov

Savol va topshiriqlar
1. “Avesto”ning paydo bo‘lishiga oid omillar haqida so‘zlang.
2. “Avesto” haqida Beruniy qanday ma’lumotlami bergan?
3. Zadushtiylik ta’limotining mohiyati haqida so‘zlab bering.
4. “Oltun yorug‘”dagi va “Avesto”dagi Xo‘rmuzd timsolini qis­
qacha qiyoslab so‘zlab bering.
5. “Rigveda” va “Avesto” o‘rtasidagi qarindoshlik aloqalari haqida 
so‘zlang.
6. Gohlaming mohiyati nimalardan iborat?
7. Yasnaning mohiyati haqida so‘zlab bering.
8. Vendidodning mohiyati nimalardan iborat?
9. Yashtlaming mohiyati va mazmuni nimalardan iborat?
37

---

Urxun-Yenisey yozuvi yodgorliklari
Turk xoqoniigining tashkil topishi. Turk xoqonligidagi
ijtimoiy-siyosiy vaziyat
Reja:
1. Turk xoqoniigining tashkil topishi haqida qisqacha ma’lumot.
2. Turk xoqonligi va Eron o‘rtasidagi munosabatlar.
3. Turk xoqonligi bilan Sharqiy Rum davlati o‘rtasidagi munosa­
batlar.
4. Urxun-yenisey yodgorliklari - qadimgi turkiy adabiyotning na- 
munasi.
5. Kul tigin bitiktoshi.
6. Kul tigin bitiktoshida xoqonlar obrazi.
7. Bilga xoqon bitiktoshi.
8. To‘nyuquq bitiktoshi.
9. Moyun chur va Kuli chur bitikoshlari.
10. Yenisey yozma yodgorliklari.
Tayanch so‘z va iboralar: yodgorliklar, turk xoqonligi, jujanlar,
oq xunlar, sosoniylar sulolasi, urxun va yenisey yozuvi, Kul tigin bitik­
toshi, Bilga xoqon bitiktoshi, To ‘nyuquq bitiktoshi, janrlar.
Urxun-yenisey yozma yodgorliklarining topilish tarixi, bu yodgor­
liklar yuzasidan XV111-X1X asrlarda bo‘lib o‘tgan munozaralar, bu 
yodgorliklaming o‘qilish tarixi to‘g‘risida jahon turkiyshunoslari, jum­
ladan, o‘zbek olimlari ham qator ishlami amalga oshirganlar. Biz bu 
o‘rinda qadimgi turkiy yodgorliklaming yaratilishiga sabab bo‘lgan tari­
xiy sharoit va madaniy muhit to‘g‘risida qisqacha to‘xtalamiz.
Ma’lumki, turk xoqonligi barpo bo‘lmasdan oldingi Markaziy Osi- 
yoning ijtimoiy-siyosiy tarixi jujanlar (manqurtlar) tarixi bilan ham 
bogTiq. Lekin ungacha ham turkiy qavmlar Markaziy Osiyoning turli 
hududlarida xonliklarga uyushgan, siyosiy jihatdan esa tarqoq holda yas- 
hardilar. Bu qavmlami jujanlar temir qurollar yasashga, turmushda ke­
rak bo‘ladigan ashyolar yasashga majbur qilardilar. Jujan xonlari turkiy 
qavmlami “temirchi qullarim” deb haqoratlardilar. Jujanlar asoratidan 
qutulish uchun 535-yili boshlangan harakat 545-yilga kelib kuchaydi. 
Turkiy qavmlar g ‘arbiy To‘ba sulolasi bilan hamkorlikda jujanlarga
38

---

qarshi kurashga otlandilar. Lekin jujanlar bilan urush boshlash uchun 
bir bahona kerak edi. Ashin urug‘ining yo‘lboshchisi Bo‘min jujanlar 
xoni Aynag‘ayning qiziga sovchi jo'natdi. Bo‘minning xatti-harakati 
Aynag‘ayga haqorat bo‘lib tuyuldi va Bo‘minning elchilari orqali unga 
haqoratomuz javob berdi. Bo‘minga aynan shu javob kerak edi. Bo‘min 
yaqtni qo‘ldan boy bermay, jangga otlandi. Tez orada Bo‘min Aynag‘ay- 
щ tor-mor qildi. Bu voqea 551-yilda yuz bergan edi.
Bo‘min jujanlar asoratidan qutulgandan keyin, u Turk xoqonligiga 
tsos soldi. Turk xoqonligi judakattahududni- Shimoliy Mo‘g‘ulistondan 
tortib Amudaryogacha bo‘lgan joylami o‘z ichiga olgan edi. Shuncha 
katta davlatni markazdan turib boshqarish qiyin edi. Shu boisdan Bo‘min 
Xoqon Istamini yabg‘u unvoni bilan Turk xoqonligining g‘arbiy qismini