O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti Nasimxon rahmonov

“Gulistoai bit-turkiy” asarining obrazlar tizimi. 
Asardagi ob- 
razlar bevosita va bilvosita ijodkoming o‘z oldiga qo‘ygan maqsadiga
- hikoyatlami o‘zbekzabon (umuman turkiyzabon) kitobxonga Sa’diy 
nazarda tutgan mazmun-mohiyatni tushunarli tilda yetkazib berishga qa- 
ratilgan. Hikoyatlarda turli toifa obrazlami - adolatparvar va qonxo‘r 
sultonlami ham, oqil va fitnachi vazirlami ham, ochko‘z va saxiy in- 
sonlami ham, oqil va kaltafahm davlatmandlami ham, xullas, har turli 
toifadagi qahramonlami uchratamiz.
Sultonlar haqidagi hikoyatlar “Guliston” va “Gulistoni bit- 
turkiy”ning boshida o‘rin olgani bejiz emas. Hamma zamonlarda ham 
insoniyat hukmdorlardan yo namuna olganlar yoki hukmdorlaming ado- 
latsizligidan saboq chiqarganlar yoki ularga o‘z nafratini ifoda etganlar. 
Jamiyat, mamlakat va davlatning mustahkamligi yoki tanazzuli hukm­
dorlaming xalq bilan bo‘lgan adolatli yoki adolatsiz munosabatlariga 
bog‘liq bo‘lgan. Bu bobdagi hikoyatlarga qo‘yilgan talab nafaqat ada- 
biy-estetik tomondan, balki ijtimoiy-siyosiy tomondan ham muhimdir. 
Ayniqsa, tarixda o‘tgan hukmdorlarga oid hikoyatlar bu jihatdan alohida 
diqqatga sazovor. Sayfi Saroyi bu singari hikoyatlarda tarixiy haqiqatni 
buzmagan holda hukmdorlaming esda qoladigan obrazlarini yaratadi. 
Sulton Mahmud G‘aznaviy otasi Sabukteginni tushida ko‘rganiga oid 
hikoya (173-b.), Horun ar-Rashidga oid hikoya (202-b.) shular jumla- 
sidandir. Hikoyalaming birinchisida G‘aznaviylar saltanatining asoschi- 
si Sabuktegin va uning o‘g‘li, G‘aznaviylar davlatini o‘ttiz yildan or- 
tiq boshqargan Sulton Mahmud obrazlari orqali jamiki hukmdorlaming 
qiyofasini yaratish bilan bir qatorda, ulaming urushlar, bosqinchiliklar 
oqibatida to‘plagan mol-mulki oxiri qolib ketadi, narigi dunyoga bo‘sh 
qo‘l bilan ketadi, degan bir o‘gitni berdi. Shu bois Sulton Mahmudning 
tushini ta’bir qilib bergan kambag‘al odam tilidan Saroyi aytadiki, bu 
olam qancha-qancha beklaru sultonlami yeb bitirgan, shuning uchun, ey 
xoja, agar nomim yer yuzida qolsin desang, xayr qilgin, deya hukmdor- 
lami saxvatpesha bo‘lishga da’vat qiladi.
Xorun ar-Rashidga bag‘ishlangan hikoyatda esa bu hukmdoming 
har bir muammoni oqillik bilan hal etishini rivoyat qiladi. Xorun ar-
102 Tatar adabiyoti tarixi.., 253-b,
280

---

Rashid Abbosiylar sulolasini birin-ketin boshqargan bircha hukmdorlar 
orasida aqlli va donishmand hukmdor sifatida tarixdan ma’lum. Hikoyat­
da donishmand 
Xorun
ar-Rashidning tadbir bilan ish tutishi, nizolaming 
oldini olishi va zulm qilmaslik haqida hikoya qilinadi:
Horun ar-Rashid o‘g ‘lonlarindin biri g ‘azablanib, otasi qotina kelib