O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti Nasimxon rahmonov

Beruniy. Qadimgi
xalqlardan qolgan yodgorliklar, 41-b.)
Beruniyning rivoyat va afsonalarga bunday yondashuvi orqali 
o‘zining pozitsiyasini aniqlashtiradi: u mazkur asarida nafaqat etnograf 
tarixchi, balki adabiyotshunos olim sifatida namoyon bo'ladi. 
U
dunyo 
xalqlari adabiy jarayonidan yaxshi xabardor, o‘z davridagi va o‘zidan 
oldingi adabiy jarayonning qonuniyatlarini biladi. Rivoyat va afsona­
lar xalqqa yaqin adabiy janr bo‘lgani uchun ham Beruniyning diqqatini 
ko‘proq tortgan. U o‘z davriga yaqin bo'lgan rivoyatlarga murojaat etish 
tarafdori. Nima uchun u shunday fikrda? Chunki rivoyatlar zamondan 
uzoqlashgan sari asliyatdan, haqiqiyligidan ham uzoqlashadi. Beruniy 
bu hodisaning qonuniyat ekanini adabiyotshunos sifatida yaxshi biladi. 
Beruniyning afsonalami saralab olish tamoyilini quyidagicha bayon qila­
di: “Ish shu yo‘ldan boradigan bo‘lgach, u rivoyatlaming davrimizga eng 
yaqin va eng mashhurini, so‘ngra yaqinroq va mashhurrog‘ini [birin-ke-
154

---

tin] olishimiz lozim. Ulaming [ba’zilarini] o‘z arboblaridan qabul qilib, 
tuzatish mumkin bo'lganini tuzatamiz, boshqalarini o‘z holicha qoldira- 
miz. Shunda biz keltirgan rivoyatlar haqiqatni qidiruvchi va hikmatni se- 
vuvchining boshqa rivoyatlar ustida ish yurgizishiga yordamchi va bizga 
muyassar bo‘lmagan narsalarga erishish uchun yo‘lovchi bo‘ladi. Biz 
Xudoning xohishi va yordami bilan shunday qildik” 
(Beruniy. Qadimgi
xalqlardan qolgan yodgorliklar, 41-b.).
Ko‘ryapmizki, Bemniy rivoyat 
va afsonalami tanlash metodlarini ishlab chiqib bizga taqdim qilmoqda.
Abu Rayhon Bemniy rivoyatni haqiqatni qidiruvchi deb ataydi. Be­
mniy bu gapi bilan rivoyatlaming asardagi o ‘miga bahor beradi. Beruniy 
uchun tarixiylik tamoyili bilan haqiqatni qidimvchi rivoyat bitta vosita, 
bu rivoyatlar ma’lum bir voqyelikni yoki detalni isbotlash uchun keltiril­
gan yagona dalil. Rivoyatlar boshqalar uchun yo‘l ko‘rsatuvchi ekanini 
Bemniy ta’kidlar ekan, bundan rivoyatlaming tarbiyaviy ahamiyatiga 
ham ishora qilganini anglash mumkin. Ayni paytda rivoyatlar ilmiy ta- 
fakkur, fikr-qarashlar va xulosalar uchun muhim zamindir. Ammo bunda 
ham Beruniy tarixiylik tamoyilidan chekinmaydi. Beruniy asarining bos- 
hidayoq adabiy jarayonning, xususan, rivoyatlaming ijtimoiy, ma’naviy 
hayot uchun nihoyatda ishonchli omil ekanini ham dalillaydi.