O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti Nasimxon rahmonov

“Qutadg‘u bilig”ning manbalari. Asarning tarqalishi. 
“Qutadg‘u 
bilig”ni yozishda Yusuf Chin mamlakati donishmandlarining hikmatlari- 
dan, asarlaridan, Mochin donishmandlarining ash’orlaridan foydalandi. 
Asarda bunga ko‘p ishoralar bor.
58Y usuf Xos Hojib. Q utadg'u bilig. Toshkent, “Fan”nashriyoti, 1972. Nashrga tayyorlovchi 
filologiya fanlari kandidati Qayum Karimov, 2-nashri, 8-bet (bundan keyingi misollar shu nashrda 
olindi; nasriy parchalar olinganda, kitob sahifasi, she’riy misollar olinganda, bayt raqamlari berildi)..
166

---

Arabia tajikga kitablar okii§
Bizing tilimizga bu yumgi uqu§ (59-b.)
(Arabcha, tojikcha bunday kitoblar talaydir, bizning tilimizda esa bu 
jamlangan zakovatdir).
Yusufning bu bayti qadimgi turkiy adabiyotdagi pandnoma asarlar 
ko‘p yaratilganiga bir ishoradir. Bir misol: 0 ‘gdulmish eligga kotib qan­
day boiishi kerakligi haqida о‘git berar ekan, qadim turk donishmand- 
larining o'gitlaridan iqtibos keltiradi. Mana, 0 ‘tukan begi o‘gitlarining 
birinchi bayti:
Idi jaq§i ajmi§ Ottikan begi
Tilin tutsu bermi§ sanga soz beki (2642-beyt).
( 0 ‘tukan begi (bu borada) juda yaxshi aytgan. Senga sir saqlash uc­
hun so‘z bergan (kishi) tilini tiysin).
0 ‘tukan begining o ‘giti Yusufga bir dalil sifatida xizmat qilishi bi­
lan birga, “Qutadg‘u bilig” yaratilmasdan oldin bu singari didaktik asar­
lar qadimgi turkiy tilda ko‘p bo‘lganini ham anglatadi.
Kitob debochasidan ma’lum bo‘lishicha, bu asar o‘z davridayoq 
Sharq mamlakatlariga keng tarqalgan va katta shuhrat tutgan. Yusuf asar 
debochasida “Mochin olimlari, donishmandlari Mashriq viloyatida, Tur- 
kiston ellarida Bug‘roxon tilida biror kimsa hargiz bu kitobdan yaxshi- 
roq kitob yozmagan”ini ta’kidlaydi. Bu asar qaysi iqlimga yetib borgan 
bo‘lsa, o‘sha iqlim olimlari, donishmandlari har xil nom berdilar: chin- 
liklar “Odobul-mulk” deb, Mochin podshohining nadimlari (hamsuhbat- 
lari) “Oyinul-mamlakat” deb atadilar, mashriqliklar “Ziynatul-umaro” 
deb, eronliklar “Shohnomai turkiy” deb, ba’zilar “Pandnomai muluk” 
deb, turonliklar “Qutadg'u bilig” deb aytdilar (49-b.).
Yusuf Xos Hojib “Qutadg‘u bilig” avvalida Tavg‘och ulug‘ Bug‘ro 
Qoraxon abo Ali Hasan binni Arslonxon sha’niga qasida bitadi va asami 
shu humdorga bag‘ishlaydi. Bu davrda Qoraxoniylar Saljuqiylar bilan 
to‘qnashayotgan davr edi.
Abu Rayhon Beruniy Somoniylar sulolasida davlat boshliqlariga 
nisbatan qo‘llangan laqablarga Bug'roxon ham taqlid qilganini yozadi. 
Bug‘roxon Somoniylar davlatiga bostirib kelgandan keyin o'ziga o‘zi 
“Shihob ad- davla” (Davlat osmonining yoritqichi) laqabini olganini ay-