Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi alisher navoiy nomidagi Toshkent davlat oʻzbek tili va adabiyoti universiteti Oʻzbek filologiyasi fakulteti

O‘zgalovchi kategoriyasi.
Fe’lga xos shunday grammatik shakllar borki, ular
fe’lni kesimlikdan boshqa turkumga xos vazifalarga moslaydi. Shunga ko‘ra, ular
uch guruh – sifatdosh, ravishdosh va harakat nomi shakllariga ajratiladi.
♦
Sifatdosh.
Fe’lning sifatga xoslangan shakli – -gan, -(a)yotgan,
-adigan, -ydigan -(a)r, -(u)vchi, -mish, -ajak, -asi, -gusi, -(a)r shakllari bilan
ifodalanadi:
oʻqigan, dumalayotgan, bajaradigan, tezlaydigan, uchar, oʻynovchi,
kelmish, boʻlajak, kelgusi, ishlar.
♦
Ravishdosh.
Fe’lning ravishga xoslangan shakli – -a, -y, -(i)b, -gach, -guncha, -
gancha, -ganda, -gani kabi shakllar bilan ifodalanadi:
kula, oʻqiy, ishlab, kulib,
otirgach, yigʻlaguncha, toʻygancha, oʻynagani.
♦
Harakat nomi.
Fe’lning otga xoslangan shakli – -moq, -mak, -(i)sh, -(u)v, -
ganlik shakllari bilan ifodalanadi:
yupatmoq, bermak, tikish, qarash, oʻquv, tortuv,
bilganlik.
Fe’lning modal shakli.
Fe’l asosiga qo‘shilib, haraakatning miqdoriy tavsifini
bildiradigan, uning davomliligi, takroriyligi, kuchsizligi kabi modal ma’nolarni
ifodalaydigan shakllariga fe’lning modal shakli – nokategorial shakl deb aytiladi
19
19
Maxmudov N. Nurmonov A. O‘zbek tilining nazariy grammatikasi. – Toshkent: O‘qituvchi, 1995. –
228-bet.

---

22
– -a, -ga (-ka, -qa), -la, -gila (-kila, -qila, -g‘ila), -(i)sh, -(i)msira, -(i)nqira, -ra, -iq
kabi shakllar bilan ifodalanadi:
buramoq, urnamoq, surgamoq, surkamoq,
chayqamoq, quvlamoq, yugurgilamoq, turtkilamoq, tortqilamoq, ezg‘ilamoq,
to‘lishmoq, oqarishmoq, yig‘lamsiramoq, oqarinqiramoq, aljiramoq, toliqmoq.
Fe’lning aloqa-munosabat kategoriyasi
Fe’lning aloqa-munosabat kategoriyalari zamon, mayl, shaxs-son kategoriyalari
kiradi.