O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti

Ta‟labalarni o‟qitishda sifat darajasi
 

---

26 
Abituriyentlar sifati
– Abituriyent tomonidan ta‟lim yo‟nalishini qiziqish 
va shaxs xususiyatlariga qarab to‟g‟ri tanlash. Bu borada quyidagi sifat 
ko‟rsatkichlari tizimidan foydalansa bo‟ladi: 

Abituriyentning psixofizeologik holatini baholash (kasbiy yaroqlilik va 
psixologik testlari) 

Abituriyentning bilimlarini baholash (qabul komissiyasining ma‟lumotlari 
asosida mazkur ko‟rsatkich ma‟nosi va darajasi aniqlanadi) 

Abituriyentning jismoniy xolatini aniqlash (tibbiy komissiya tomonidan 
mazkur ko‟rsatkich ma‟nosi va darajasi aniqlanadi) 
O‟qituvchilar faoliyatini baholash
– o‟qituvchilar faoliyati sifatini aniqlab 
beruvchi ko‟rsatkichlar tizimi: 

Kasbiy xususiyatlar ko‟rsatkichlari; 

O‟quv fani mazmunining sifatini aniqlash. 
Tayyorlangan mutaxassislar sifati
: OO‟Yu da tayyorlangan sifati quyidagi 
parametrlar bo‟yicha aniqlanadi: 

Davlat ta‟lim standartlariga moslik darajasi; 

Korxona va tashkilotlar tomonidan qo‟yilgan talablarga moslik darajasi; 

Mutaxassisdan 
talab 
etiladigan 
psixologik 
va 
psixofizeologik 
xususiyatlarga ega bo‟lishi
.
[42.19,23]
.
Talabalarni o‟qitishda ta‟lim sifati ko‟tarish masalasini yechishda 
universal algoritm va baholash uslublarini o‟z ichiga qamrab olgan axborot 
texnologiyalaridan foydalanish zarur. 
Ta‟lim jarayonining va ayniqsa jarayonning sifat ko‟rsatkichlarini 
miqdorini baholab bo‟lmaydigan tarkibiy qismlarni holatlarini aniqlashda 
ekspert baholashini usulini qo‟llash eng to‟liq manzaraga ega bo‟lishni 
ta‟minlaydi. Talabalarning ta‟lim sifati natijalarini baholash Oliy ta‟lim 
muassasasi va ish bilan ta‟minlov(beruvchi)chi tashkilotlar vakillari ekspertlar 

---

27 
sifatida haqqoniy baholaganligidan so‟ng uni monitoring qilib bo‟lajak 
(ishlayotgan) kadrning sifatini aniqlash mumkin.
Talaba va o‟quvchilarga ta‟lim berib ulardan bir xil natijani talab qilish 
ta‟limning eng qiyin muammolaridan biridir. Chunki bir-biriga aynan 
o‟xshaydigan odamlar uchramaganidek, talaba va o‟quvchilarning bilimga 
chanqoqligi, intiluvchanligi, qobiliyatlari ham bir-biriga o‟xshamaydi. Shu 
sababli ta‟lim sifatini baholashda tabaqalashtirilgan yondoshgan holda baholash 
va yondoshish ham muhim ahamiyatga ega. O‟quvchi va talabalar guruxidagi 
bilim darajalarini egallaganlikni quyidagi guruhlarni keltirishimiz mumkin: 

Iqtidorli o‟quvchi va talabalar guruhi; 

O‟rtacha o‟zlashtiruvchi o‟quvchi va talabalar guruhi; 

O‟zlashtirishi past o‟quvchi va talabalar guruhi; 

O‟zlashtira olmayotgan o‟quvchi va talabalar guruhi. 
Bu singari o‟quvchi va talabalarni hisobga olgan holda o‟qituvchilar 
quyidagi jihatlarga alohida e‟tibor barishlari lozim: 

Shu guruhlarga mansub bo‟lgan o‟quvchi-talabalarni tezkorlik bilan 
aniqlash; 

Har bir guruh uchun alohida topshiriqlarni tanlash; 

Shu guruhlar uchun alohida baholash mezonlarini ishlab chiqish; 

Alohida test variantlarini tuzish; 

O‟quvchilarning o‟zlashtirish darajasiga muvofiq savol variantlarini 
tanlash va berish; 

O‟zlashtira olmayotgan va o‟zlashtirishi past va o‟rtacha bo‟lgan 
o‟quvchilarni sekinlik bilan a‟lo o‟zlashtiradigan o‟quvchi-talaba safiga 
yetkazishga harakat qilish va xok. 
Pedagogika va pedagogik texnologiya fanining muhim belgilaridan biri 
ta‟limning maqsadini real, aniq va diagnostik (tashxisli) belgilash hamda 
o‟quvchi (talaba)ning bilim o‟zlashtirish sifatini obyektiv baholashdir. 

---

28 
Pedagogik testlar, test topshiriqlarining mazmuniga ko‟ra, odatda, 
quyidagi shakllari ko‟proq qo‟llaniladi: yopiq test, ochiq test, moslikka va 
izchillikka oid testlar. Pedagogik testlar boshqa shakllari (matnli, vaziyatli, 
zanjirli kabi)da ham bo‟lishi mumkin.

Birinchi darajali testlar «Tanib olish» xususiyatidagi testlardir; 

Ikkinchi darajali testlar «O‟rniga qo‟yish, tuzish» xususiyatiga ega 
bo‟lgan testlar; 

Uchinchi darajali testlarda asosan «Malaka»ni o‟zlashtirish darajasi 
aniqlaydigan testlar; 

To‟rtinchi darajali testlarda «Ijodkorlik»ni aniqlaydigan testlardir 
Zamonaviy pedagogika va psixologiya fanida insonning bilimlarni 
o‟zlashtirishi va shunga binoan uning idrok etish harakatlari tartibini o‟ziga 
tushunishni ko‟zda tutadigan bir qator nazariyalar mavjud. 
O‟qitishning assosiativ-reflektorli konsepsiyasi bosh miyaning shartli 
refleksiv faoliyati tasavvurlariga asoslanadi, persepsiya va assosiasiyalar 
o‟rtasidagi munosabatlarni ochib beradi. Ma‟nosi shundaki, inson miyasi sezgi 
organlari signallarini yodga olibgina va voqyealar o‟rtasidagi bog‟liqliklarni 
(assosiasiyalar) aniqlab olish va qayta tiklash qobiliyatiga ham egadir. 
O‟qish davomida assosiasiyalar muntazam o‟zgarib boradi, qayta tashkil 
bo‟ladi va ma‟lum mantiqiy ketma-ketlikka ega bo‟ladi, ular quyidagi 
bosqichlarni o‟z ichiga oladi: 

O‟quv materialini o‟zlashtirish. 

Uni tushunib olish, ichki bog‟liqliklari va qarama-qarshiliklarini tushunishga 
yetkazib borish. 

Eslab qolish va xotirada saqlab qolish. 

o‟zlashtirganlarini amaliy faoliyatida qo‟llash. 
Quyidagi shartlarga amal qilgan holda o‟qishda yuqori natijalarga erishish 
mumkin: 
A.
O‟quvchi tomonidan o‟qishga faol munosabatlarni shakllantirganda. 
B.
O‟quv materiallarini ma‟lum ketma-ketlikda berilganida. 

---

29 
C.
Aqliy va amaliy faoliyat uslublarini Mashqlarda namoyish etish va 
mustahkamlash. 
D.
Bilimlarini amalda qo‟llash. 
Bu konsepsiyaning muhim vakillari I.M. Sechenov, I.P. Pavlov, S.L. Rubin 
shteyn, Yu.A. Samarin va boshqalar hisoblanadilar. 
Assosiativ-reflektorli konsepsiyasi doirasida tushunchalar shakllantirish 
nazariyasi ishlab chiqildi, uning mazmuni o‟qitish jarayoni olayotgan bilimlarini 
umumlashtirish va ma‟lum tushunchalar tashkil etish sifatida tushuniladi. 
Tushunchalarni yuzaga keltirishga bolalarni aqliy harakatlar usullariga 
o‟rgatish yo‟li bilan erishiladi – taqqoslash, umumlashtirish, abstraktlashtirish. 
O‟rgatish faoliyati nazariyasi asoslari A.S. Vigotskiy, S.L. Rubinshteyn, A.N. 
Leontyev, P.Ya. Galperin, D.B. Elkonin va boshqalar asarlaridan boshlangan. 
Faoliyat nazariyasi alohida yo‟nalishlarining ishlab chiquvchilari o‟quv 
faoliyatining turli tarkibiy qismlariga e‟tiborini qaratganlar. 
Shuni ta‟kidlash lozimki, pedagog oldida hamisha tanlash turadi: ta‟limni 
reproduktiv ramkalar bilan chegaralaydigan “qattiq”identifikasiyalanadigan 
maqsaddan foydalanish zarurmi yoki ta‟limni qidiruv usulidan foydalanishga 
imkon beradigan ta‟limning noaniqroq maqsadlarini ifodalash maqsadga 
muvofiqmi. M.V.Klarin ta‟kidlaganidek, biz ijodiy xarakterdagi maqsadlarga 
murojaat qilishimiz bilanoq, ularning belgi(aniq o‟quv natija)larini bir ma‟noda, 
to‟liq obyektiv bayon qilish imkoniyati bir muncha pasayadi. O‟qituvchining 
bahosi ekspert tarzida bo‟lib u ko‟p jihatdan intuitiv bo‟lib qoladi va uning 
madaniy darajasiga, ijodiy tafakkur qilish imkoniyatiga bog‟liq bo‟ladi. Shu 
boisdan ham “O‟quv maqsadlarning “qattiq” xarakteri bir muncha yumshatilishi 
zarur va ijodiy xarakter tipidagi maqsadlarni bayon qilishda ma‟lum hissa 
noaniqlikni bo‟lishiga ko‟nikishimiz kerak”. 
Anashunday xollarda B.Blumning taksonomiyasiga muvofiq umumiyroq 
ta‟lim maqsadlaridan foydalanish zarur. “