O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti

. 
 
 
 
 
 
 
Nazoratni boshqaruv tizimidagi o‟rni va vazifasi 
Pedagogik Texnologiyalarni 
amalga oshirishning sharoit 
va vaziyatini aniqlash 
Joriy kuzatuv Og‟zaki va 
yozma Amaliy 
O‟z-o‟zini nazorat 
Ta‟lim 
beruvchiningtashqi 
nazorati 
Ta‟lim beruv-chinig 
ichki nazorati 
студента 
Qaytar aloqa 
Nazorat
Vazifasi 
Usullar
Oraliq va yakuniy 
natijalar to‟g‟risida 
ma‟lumot 
Ta‟lim 
beruvchining 
kamchiliklarini bartaraf etish 
to‟g‟risida 
xulosasini 
o‟zgartirish
Ma‟lumotlarni 
yig‟ish 
ularni tahlil qilish 
O‟zgarish 
yo‟nalishini 
aniqlash 

---

33 
 
 
 
Bir qancha nazorat turlari bo‟lgan test nazoratini ko‟rib chiqamiz. Test 
topshiriqlarini tuzish ta‟lim natijalarini ifodalash bilan o‟zaro bog‟liqlikda olib 
boriladi.Test topshiriqlar soni unga ajratilgan nazorat turi va vaqtga bog‟liq 
bo‟ladi. 
Mazmun bo‟yicha test topshiriqlari rejalashtirilayotgan o‟quv materialini o‟zlashtirish darajasiga mos 
kelishi zarur. B.L. Farberman tomonidan tavsiya etilgan bir qator misollarda tushuntiramiz. 
O‟zbekiston Respublikasi Oliy va o‟rta maxsus ta‟lim vazirligini 2005 yil 
21-feraldagi 34-sonli buyrug‟i bilan tasdiqlangan “Talaba mustaqil ishini tashkil 
etish nazorat qilish va baholash tartibi to‟g‟risida Nizom”
 
1.3. Ta‟limni modernizasiyalash orqali talabalarni ta‟lim sifati natijalarini 
baholash texnologiyasiga tayyorlashning imkoniyatlari. 
 
O‟zbekistonda ta‟lim sifatini “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” talablari 
asosida ta‟minlash va sifatni nazorat qilish maqsadida Vazirlar Mahkamasining 

---

34 
1994 yil 14 maydagi 258-son qaroriga asosan O‟zbekiston Respublikasi Vazirlar 
Mahkamasi huzuridagi Davlat test markazi (DTM) tashkil etildi. DTM davlat 
boshqaruv organi hisoblanib, o‟z faoliyatini davlat boshqaruvi boshqa organlari, 
mahalliy davlat hokimiyati organlari, jamoat birlashmalari va boshqa 
tashkilotlari bilan o‟zaro hamkorlikda amalga oshiradi. 
O‟zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2004 yil 24 iyundagi 
“O‟zbekiston respublikasi Vazirlar mahkamasi huzuridagi davlat test markazi 
faoliyatini takomillashtirish to‟g‟risida”gi 293-son qarori ga muvofiq 
quyidagilar DTM ning asosiy vazifalari etib belgilangan: 
da test sinovi 
orqali tanlab olish, kadrlar tayyorlash sifati va o‟quv jarayoni samaradorligi 
xolisona baholanishini nazorat qilish sohasida davlat siyosatini amalga oshirish; 
Respublikasi davlat ta‟lim standartlariga va davlat talablariga muvofiqligini 
tahlil qilish
;
ta‟minlash; 
-
o‟qituvchilar tarkibi va rahbar xodimlarni attestasiyadan o‟tkazishni tashkil etish 
va amalga oshirish; 
muassasalarini attestasiyadan va davlat akkreditasiyasidan o‟tkazishni tashkil 
etish va amalga oshirish, ta‟lim muassasalari reytingini aniqlash; 
lisenziyalash komissiyasining ishchi organi funksiyalarini bajarish; 
etish va nostrifikasiyalash (tengligini aniqlash) tartibi amalga oshirilishini 
tashkil etish va ta‟minlash. 
O‟zbekistonning ta‟lim modeli eng zamonaviy talablarga javob beradigan 
ta‟lim muassasalarini barpo etish bilangina cheklanib qolmasdan, ushbu model 

---

35 
avvalambor, sifatga, ya‟ni o‟qituvchilar, o‟quvchilar, talabalar, o‟quv dasturlari 
va pirovard natijada bilimlar sifatini oshirishga asoslangandir. Bundan tashqari, 
globallashuv bilan bog‟liq ehtiyojlar ham hisobga olingan holda ishlab chiqilgan 
mazkur ta‟lim modeli O‟zbekistonnning Osiyoda, umuman, jahon 
hamjamiyatida munosib o‟rin egallashini ta‟minlash vositasi bo‟lib xizmat 
qiladi. 
Mamlakatimizdagi zamonaviy ta‟lim tizimini o‟zining milliy an‟analarga 
tayanganligi bilan boshqa rivojlangan mamlakatlar ta‟lim tizimidan tubdan farq 
qiladi. Bu faqat ta‟lim darajalari, sifati, mazmuni, holatiga ko‟ra aniqlanadi. 
So‟ngi yillarda mamlakatimizda ta‟lim mazmunini isloh qilish, boyitish, 
muntazam yangilab borish sohasida sezilarli o‟zgarishlarni kuzatishimiz 
mumkin. Bugungi kunga kelib, yangi pedagogik nuqtai nazarlar asosida ta‟lim 
muassasalarida qator o‟zgarishlar amalga oshirilmoqda. Bu ta‟lim mazmuni, 
tarkibiy tuzilishi va texnologiyalarni takomillashtirish bilan bog‟liq 
o‟zgarishlardir. Shu ma‟noda ta‟lim jarayoni jamiyat va Davlat talablari asosida 
yangilanmoqda. So‟ngi yillarda ta‟limni rivojlantirishga qaratilgan bir qator 
Qonunlar va Davlat dasturlari qabul qilindi. Jumladan: “2008-2009 yillarda 
uzluksiz ta‟lim tizimini mazmunan modernizasiyalash va ta‟lim-tarbiya 
samaradorligini yangi sifat darajasiga ko‟tarish bo‟yicha chora-tadbirlar dasturi” 
asosida belgilab berilgan vazifalar amalga oshirilib kelinmoqda. 
Bu borada, yurtboshimiz I.Karimov “Zero, har yurtning buguni va 
kelajagi, tom ma‟noda, ta‟lim tizimini qay darajada rivojlangani, barkamol 
avlodni tarbiyalash uchun yaratilgan shart-sharoitlar, islohotlarning natijalari 
bilan belgilanadi”[9] -deb ta‟lim-tarbiya sohasida amalga oshirilayotgan 
islohatlarni yurtimizdagi tub o‟zgarishlar, yangilanishlarning asosini tashkil 
qilishini e‟tirof etadi. 
O‟qituvchining kasbiy bilim va tayyorgarligini oshirish, o‟quvchilarning 
shaxsiy tajribalarini boyitish, ularning ijtimoiy hayotga tayyorlash sohasida 
erishilayotgan yutuqlar bilan bir qatorda mavjud bo‟lgan kamchiliklarni bartaraf 
etish yo‟llari ham izlanmoqda. Bularning barchasi zamonaviy ta‟lim-tarbiyaning 

---

36 
umumiy yo‟nalishini, sifatini belgilash, dunyo miqyosida uning rivojlanishiga 
ta‟sir ko‟rsatadigan omillarga keng yo‟l ochish imkonini beradi. 
O‟quvchi shaxsini bilish ta‟limda samarali natijalarni olib keladi. Bu 
borada olib borilayotgan nazariy va amaliy ishlarni davr talablari darajasida deb 
bo‟lmaydi. Bu esa o‟quvchi shaxsini kamol toptirish sahasidagi tadbirlar 
samarasiga ma‟lum darajada salbiy ta‟sir ko‟rsatadi. 
Demak, eng avvalo o‟quvchining qiziqish mayllarini juda yaxshi bilish 
kerak. O‟quvchi shaxsi yo‟nalishini, uning ehtiyojlari, qiziqishlari, ishtiyoqi va 
idealini tashkil qiladi. O‟z navbatida bu xususiyatlar o‟quvchining borliqqa, 
ijtimoiy hayot voqyea-hodisalariga, jamiyatga, boshqa shaxslarga hamda o‟z-
o‟ziga munosabatini anglatadi. Tarbiyaviy tadbirlarning samarali bo‟lishi uchun 
o‟qituvchi har bir o‟quvchining maqsadi, qiziqish ko‟lami, kasb tanlashga, 
mehnatga va o‟zini rivojlantirishga munosabati haqida aniq ma‟lumotga ega 
bo‟lishi zarur. 
Tabbiiyki, o‟quvchining barcha qiziqishlari bilish faoliyati bilan bog‟liq. 
Uning bilish jarayonida diqqat, sezgi, idrok, xotira, xayol, tafakkur va boshqalar 
ishtirok etadi. Demak o‟qituvchi psixologik bilim tajribaga ega bo‟lmasa, 
o‟quvchi shaxsi, ruxiyatidagi imkoniyat va o‟zgarishlarni o‟z vaqtida 
payqamaydi, ularni baholash va tahlil etish asosida rivojlantirish borasida to‟g‟ri 
usul tanlay olmaydi. 
Bundan tashqari, o‟qituvchi har bir o‟quvchini baholashda uning ruxiy-
jismoniy imkoniyatini, oilaviy muhiti va undagi tarbiyaning o‟ziga xosligini, 
o‟quvchi shaxsini biror sohaga yo‟naltirish borasida olib borilayotgan 
tadbirlarga ham jiddiy e‟tibor bermog‟i lozim.
Psixologik tadqiqotlarga ko‟ra, o‟quvchilik davri qiziqishlari rivojlanib va 
murakkablashib boradi. Masalaning yana bir jihati shundaki, bu davr 
qiziqishlarida jins ham ahamiyatga ega. O‟g‟il bolalar asosan fizika, matematika 
va texnika sohalariga ko‟proq qiziqsa, qizlar esa ko‟proq tabbiy yoki ijtimoiy 
gumanitar fanlarni o‟rganishga moyildirlar. 

---

37 
O‟qituvchining yo‟naltiruvchi faoliyati ham muhim ahamiyatga ega. 
Uning bu faoliyati tufayli o‟quvchilarda bilish havaslari tarkib topa boradi. Agar 
o‟qituvchi bu paytida ularning qiziqishlarini ongli ravishda sifatlarga aylantirib 
bormasa, ular yanglishadilar, u yoki bu sohani o‟zlari uchun ideal hisoblab, ko‟p 
qirrali bilish imkoniyatlarini chegaralab qo‟yadilar. 
O‟quvchining individual qiziqishini to‟g‟ri o‟rganish, baholash va uning 
barqarorligiga to‟la ishonch hosil qilish juda muhimdir. Shuning uchun 
o‟qituvchi o‟quvchi qiziqishi, bilimining avvalgi mazmuni, hozirgi darajasi va 
kelgusi rivojlanish darajasini tasavvur eta olishi darkor. Shu bois o‟qituvchi 
o‟quvchi qiziqishini, bilishni uning boshqa individual-psixologik sifatlari: 
qobiliyat, is‟tedod, temperament va xarakter bilan bog‟liq holda o‟rganish 
maqsadga muvofiqdir. 
O‟quvchining fan sohalariga qiziqishini, bilimini aniqlashning pedagogik 
ahamiyati juda katta. O‟qituvchi har bir o‟quvchining yoshi, tajribasi, 
intiluvchanligini hisobga olgan holda uning qiziqishi mohiyatini tushuntirsa, 
o‟quvchi o‟zining istak va hohishlarini o‟qituvchiga ochiq-oydin aytadi, uni 
o‟zining sirdoshi va yo‟lboshchisi sifatida qadrlaydi. 
Biz o‟quvchilarning o‟z hayotida qanday maqsadlarga eirishni zarur deb 
hisoblashini, tegishli sohaga qiziqishlar ko‟lami, kasb tanlashga, aqliy mehnat va 
o‟z-o‟zini tarbiyalashga munosabatini batafsil o‟rgandik. 
Ta‟lim sifati yaxshilanishi o‟quvchilarning kelgusidagi tanlagan kasb 
yo‟nalishlariga ham bog‟liq. Ta‟lim sifati yaxshilanishining bu jihati aniq 
tashxislash uchun maxsus savollar tuzdik. Bu savollar mazmuni o‟quvchilarga 
lingvistik, matematik, ko‟rish, kinetik, tabiatsevarlik, musiqaviy, suhbatdoshlik 
va xayolparastlik qobiliyatlarini aniqlashga yo‟naltirildi. Biz qiziqish asosida 
yuqoridagi qobiliyat turlarining o‟quvchilarda shakllanishini aniqlash uchun 
ularni savollarning mazmuni bilan to‟la tanishtiridik. 
Shundan so‟ng, psixologik adabiyotlarda mavjud bo‟lgan Ayzeng testi 
[41.31,34] modeli orqali o‟quvchilar qobiliyatini aniqladik. Testni to‟g‟ri 
qo‟llash uchun quyidagi shartlarga qat‟iy amal qilindi: 

---

38 
1. Ajratilgan vaqt birligiga (80 ta savol uchun 40 daqiqa) qat‟iy rioya qilish. 
2. O‟quvchining savol mazmunini to‟g‟ri idrok etishga eirishish. 
3. Javoblar o‟quvchining mustaqil fikriga asoslanganligiga erishish. 
4. Savollarga berilgan javoblarni ishlab chiqish (100 ballik tizim asosida). 
5. O‟quvchilarning savollari mazmuniga to‟la tushunishga erishish. 
O‟quvchi savollarini diqqat bilan o‟qib chiqadi. U qaysi savollar o‟zi 
haqida ketayotganiga ishonch hosil qilsa, shu savolni belgilab chiqadi, qolgan 
savollarga hyech qanday belgi qo‟ymaydi. O‟quvchi savollarga shoshilmasdan, 
ochiq-oydin va to‟g‟ri javob berishi lozim. Belgilangan savollarning kam yoki 
ko‟pligi muhim emas. O‟quvchida qancha ko‟p savolni belgilasam 
o‟qituvchining men haqimdagi fikri shunchalik yaxshi bo‟ladi degan fikr 
tug‟ilmasligi kerak. Savollar: 
1.
O‟ylayotganingizni yaxshi bayon etib bera olasizmi? 
2.
Tajriba va sinovlar o‟tkazishni yaxshi ko‟rasizmi? 
3.
Karta yoki sxema yordamida istalgan manzilgohni qiynalmasdan topa 
olasizmi? 
4.
O‟zingizni tanish kuy ostida qo‟shiq kuylay olasizmi? 
5.
Arg‟imchoqda uchishni yoqirasizmi? 
6.
Uyda yolg‟iz o‟tirishdan ko‟ra do‟stlaringiz bilan suhbatlashish afzalmi? 
7.
Hayvonlarga ozor bermay yaxshi munosabatda bo‟lasizmi? 
8.
Yolg‟izlikni, xayol surib yurishni yoqtirasizmi? 
9.
Siz adabiyotga qiziqasizmi? 
10.
Suratga tushishni yoqtirasizmi? 
11.
Qiladigan ishlaringizni oldindan yon daftaringizga yozib qo‟yasizmi? 
12.
O‟zingiz yoqtirgan qo‟shiqlarni tez-tez hirgoyi qilib turasizmi? 
13.
O‟zingizning kuchli va kuchsiz tomonlaringizni yaxshi bilasizmi? 
14.
Boshqalarning maslahatiga quloq tutmay, mustaqil qaror qabul qila 
olasizmi? 
15.
Ko‟pgina maslalarda boshqalarga maslahat bera olasizmi? 
16.
Psixologiya bilan qiziqasizmi? 

---

39 
17.
Hazil-mutoyibani yoqtirasizmi? 
18.
Rang-barang bezatilgan kitoblarni yaxshi ko‟rasizmi? 
19.
Odamlarning hatti-harakatlarini kuzatib borasizmi? 
20.
Har xil imo-ishoralar va harakatlarni yaxshi eslab qolasizmi? 
21.
Sportga qiziqasizmi? 
22.
Qiynalmasdan bir guruh odamlarni boshqara olasizmi? 
23.
Dunyoviy muammolarga, masalan ekologiyaga qiziqasizmi? 
24.
Sayohatga, baliq oviga borishni yoqtirasizmi? 
25.
Har xil so‟z o‟yinlarni va topishmoqlarni topishni yaxshi ko‟rasizmi? 
26.
Narsalar bilan raqamlar orasidagi bog‟lanishni aniqlay olasizmi? 
27.
Yosh bolalar bilan o‟yin o‟ynashni yoqtirasizmi? 
28.
Yugurishdan ko‟ra futbol, valeybol, basketbol o‟ynash ma‟qulmi? 
29.
Gullarni nomini yoddan bilasizmi? 
30.
Toqqa chiqishni yoqtirasizmi? 
31.
Tez-tez musiqa eshitib turasizmi? 
32.
Narsalarni buzib, boshqatdan terishni yaxshi ko‟rasizmi? 
33.
Radio, televizordan eshitgan ma‟lumotlarni yaxshi eslab qolasizmi? 
34.
O‟z fikringizni bayon qilganda rasm va sxemalardan foydalanasizmi? 
35.
Hisob-kitob daftarini yaxshi olib borasizmi? 
36.
Raqsga tushishni yaxshi ko‟rasizmi? 
37.
Tez-tez barmoqlaringiz yordamida musiqa chalib turasizmi? 
38.
Eng yaqin do‟stlaringiz bormi? 
39.
Hayotingiz haqida o‟ylab turasizmi? 
40.
O‟zingizni fermer sifatida tasavvur qila olasizmi? 
41.
Shaxsiy tashvishlar sizni ko‟proq qiziqtiradimi? 
42.
Biror narsani hal etishda do‟stlaringiz bilan maslahatlashasizmi? 
43.
Shaxmat o‟ynashni yoqtirasizmi? 
44.
Narsalarning kelajakda qanday bo‟lishini tasavvur qila olasizmi? 
45.
Musiqa asbobida kuy chala olasizmi? 

---

40 
46.
Narsa haqida to‟la tasavvurga ega bo‟lishingiz uchun uni ushlab ko‟rishingiz 
shartmi? 
47.
Bahslashganda o‟z fikringizni qat‟iyat bilan himoya qilasizmi? 
48.
Yo‟lda biror kuyni hushtak orqali chalib yurasizmi? 
49.
Ekologiya hozirgi davrning eng asosiy muammosimi? 
50.
Biror jamoa, guruh yoki qo‟mita tarkibida bo‟lishni xohlaysizmi? 
51.
Boshqalar bilmaydigan qiziqish, ermagingiz bormi? 
52.
Narsalarning mohiyatini baholash uchun ularni turli guruhlarga ajratasizmi? 
53.
Siz rasm tomosha qilishni yoqtirasizmi? 
54.
So‟zlashayotgan imo-ishoralarni ko‟p ishlatasizmi? 
55.
Ko‟zingiz tushgan hamma yozuvlarni, hatto buyumlarning etiketkalarini 
ham o‟qiysizmi? 
56.
Mantiqiy o‟yinlarni yaxshi ko‟rasizmi? 
57.
Tushuntirganda misollar keltiramiz? 
58.
Odamning har bir a‟zosi joylashish o‟rnini yaxshi bilasizmi? 
59.
Kelishmovchilik va janjallarni hal qila olasizmi? 
60.
Doim biror narsani o‟rganishni o‟ylab yurasizmi? 
61.
Bir marta eshitganingizni eslab qolasizmi? 
62.
Bilimlarni tajriba va sinov orqali o‟zlashtirasizmi? 
63.
So‟zlashganda kitoblarda o‟qigan obrazlardan foydalanasizmi? 
64.
Algebradan ko‟ra geometriya ko‟proq yoqadimi? 
65.
Kompyuter bilan ishlashni yoqtirasizmi? 
66.
Mashhur aktyorlarning gaplarini o‟zlariga o‟xshatib aytishni, ya‟ni taqlid 
qilishni yaxi ko‟rasizmi? 
67.
Hayotingizni qo‟shiqsiz tasavvur qila olasizmi? 
68.
To‟ylarda qatnashishni yoqtirasizmi? 
69.
Planetalarning nomlarini bilasizmi? 
70.
Kundalik yuritasizmi? 
71.
Uy hayvonlariga ovqat berishni yoqtirasizmi? 
72.
Hayotingizda biror narsaga erishish uchun hamma narsaga tayyormisiz? 

---

41 
73.
O‟simliklarga suv quyishni yoqtirasizmi? 
74.
Tez-tez konsertlarga borib turasizmi? 
75.
Yo‟lda o‟z shaxsiy muammolaringiz haqida o‟ylab yurasizmi? 
76.
Matematikani yaxshi ko‟rasizmi? 
77.
Dars paytida daftaringizga ba‟zi narsalarning rasmini chizib o‟tirasizmi? 
78.
Juda ko‟p so‟zlarni ma‟nosini bilasizmi? 
79.
Ovoz chiqarib fikrlashni yoqtirasizmi? 
80.
Odamlar qiynalganda sizdan maslahat so‟rab turishadimi? 
Endi bu savollarga javoblarni baholash ustida to‟xtalamiz. O‟quvchi o‟zi 
belgilagan savol nomerlarini jadvalda «doira» ichiga olib chiqadi. Qaysi ustunda 
8 tadan 10 tagacha «doiracha» bo‟lsa, o‟quvchining o‟sha qobiliyat ustun 
bo‟ladi. 
Testni o‟tkazish tartibi shundayki, o‟quvchini 8 ta yo‟nalishdagi qobiliyat 
yoki bilim yo‟nalishini o‟zida mujassamlashtirgan 80 ta savoldan iborat holda 
tuziladi. Savol yo‟nalishlari raqamlarda aralash holda joylashtiriladi. Har bir 
o‟qituvchi maqsaddan kelib chiqib yo‟nalishlarga oid savollarni aralashtirib 
qo‟yadi. Masalan: