O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi ajiniyoz nomidagi nukus davlat pedagogika instituti tasviriy san’at va mehnat ta’lim fakulteti

postindustrial davr” 
va 
“ekologik tsivilizatsiya” 
insonning yangi siymosini 
yaratish vazifasi turibdi. 
Insonni 
inqirozga 
olib 
kelgan 
industrial 
tsivilizatsiya 
al`ternativa 
ravishda 
zamonaviy 
insonni gumanizatsiyaga yo`naltiradigan 
“ekorivojlanish” 
va “ 
organik 
turmush 
tarzi” 
kontseptsiyalari 
paydo 
bo`ldi. 
Fanda “
inson ekologiyasi” 
deb atalgan bu yo`nalish insonning tashqi muhitga moslanishi, uning 
jismoniy 
va 
ma`naviy 
sog`ligini 
saqlash 
uyg`un 
jamiyat 
va 
uyg`un 
insonni 
yaratish 
mummmolarnini 
o`rganadi. 
Faylasuf 
L.Mamfordni fikricha “
yangi dunyo
” 
insoni “
organik talablar
”ni qondirishda sevgida, dustlikda, 
muloqatda, o`z qobiliyatlarini ijodiy rivojlanishida erkinlikka ega. U “mul-kulchilikning o`sish” 
ideali o`rniga “ma`naviylikka va o`z ehtiyojlarinini cheklashga” intiladi. Biosferaning tadrijini 
aniqlaydigan omillarda aynan shu inson ekologik o`zgarishning asosiy ob`ekti bo`ladi, u 
biosferaning tadrijini aniqlaydigan omildir. 
“
Ijtimoiy dizayn
”ning kontseptsiyalari, kelajak inson to`g`risidagi mummolar ekologik 
yo`naltirgan dizaynnning yaratilishi bilan bog`liq. 
“
Iste`mol 
madaniyat
”ining 
inqirozi 
“yangi 
odam” 
syimosini 
yaratish 
muammosini 
tug`dirdi. 
XX 
asrda 
“
nufuzli 
iste`mol
” 
insonni 
ijodkorlikdan 
tayyor 
moddiy 
boyliklarni 
iste`molchisiga 
aylantiradi. 
Inson 
ekologiyasi, 
uning 
jismoniy 
sog`ligini 
saqlashdan 
tashqari, 
uning 
ma`naviy 
talablarini 
qondirish, 
ijodiy 
imkoniyatlarini 
va 
qobiliyatlarini namoyon etish muammolarini ko`taradi. Ushbu yo`nalish vaqtincha jamiyatning 
real o`zgarishiga olib kelmadi, ammo iqtisodda paydo bo`lgan jarayon – mahsulotni ommaviy 
ishlab chiqarmasdan, energiya va materialni tejaydigan texnologiyalarga asoslangan kam seriya 
ishlab chiqarishga o`tishdi. 
“
Insoniy omil”
ni to`liq e`tiborga olish – dizayn-faoliyatining asosiy shartidir. Zamonaviy 
dizaynda shaxsda, ya`ni dizayner va iste`molchi shaxslariga qiziqish kuchaydi. 
Bu 
holda 
odam 
to`g`risida 
evropa 
an`analariga 
taaluqli 
tasavvur 
o`zgardi: “
xomo sapiens
” (ongli inson) g`oyasi o`rniga “
xomo senuns
” (sezgir 
inson), 
“
xomo 
lyudens
” 
(o`ynaydigan 
inson) 
kontseptsiyalar 
keng 
tarqala 
boshlandi: 
“
texnikaviy 
inson
” 
kontseptsiyasi 
o`rniga 
“
ekologik 
inson
” 
va 
“
madaniyat inosnni
” kontseptsiyalari 
paydo bo`ldi. Aynan 
“yangi dunyo 
insoni” to`g`risidagi shunday tasavvurlar dizaynda muhitga asoslangan asosiy printsiplarninig 
kelib chiqishiga sabab bo`ldi, u dizayn-loyihalash ekologik yo`nalishning quyidagi xulosalarni 
keltirib chiqardi: 
-
muhitni total loyihalash bilan birga 
tabiat 
va 
madaniyat 
ekologiyasini inobatga olib, uni real madaniy-tarixiy kontekst loyihasiga kiritish; 
-
iste`molchini mavhum-tipologik jihatdan modellashtirish, loyihani real shaxsga 

---

40 
mo`ljallash; 
-
iste`molchi bilan hammuallif bo`lish, unga rahbarlik qilmasdan, uni muhit ijodida teng 
huquqli qatnashchi sifatida tan olish; 
-
iste`molchi o`zining buyum-fazoviy muhitni dizayn mahsulotlaridan loyihalovchi 
yaratgan sxema bo`yicha passiv foydalanmasdan, ularni faol transformatsiyalash. 
“Inson ekologiya”siga yo`naltirilgan dizayning oliy maqsadi – shaxsning ijodiy 
qobiliyatlarini rivojlantirish, inson uchun qo`lay va shinam muhit yaratishdan iborat. Ekologik 
yo`naltirilgan dizayn mahsulotlarga ekologik estetikaga tayanadigan quyidagi talablarni qo`yadi: 
ular yoqimli, sezgir va idroqli bo`lishi lozim; insonni ruhiyatiga yaxshi ta`sir etadigan holda, 
unga osoyishtalik, tabiiylik va erkinlik his qilishga imkon berishi lozim; ijobiy hissiyot 
tug`dirishi zarur; insonga ijod qilish va o`z fikrini erkin ifodalashga imkoniyat berishi lozim. 
Insonning hayot tarzi sifatini yaxshilash uchun zamonaviy dizayn belgilab bergan 
yo`nalish moddiy boylik va kar`eraning o`rniga insonning ijodiy rivojlanishiga, hamjihatlikka va 
teng huquqlikka erishishiga kelishi lozim. 
Masalan, 1983 yildan boshlab Germaniya federativ respublikasi Dizaynerlar Uyushmasi 
sanoatda chiqariladigan buyumlarda iste`molchining kunglini ochadigan va quvnoqtiradigan, 
ruhiy-ma`naviy kuchaytirishning bo`lishini talab etgandi. Dizaynning bunday yo`nalishi 
buyumning funktsiyasiga bulgan munosabatni o`zgartiradi: avval utilitar funktsiya buyumning 
muhim xususiyati bo`lgan bo`lsa, endi u orqaga o`tib, o`yin, fantaziya, shaxsning ijodiy 
rivojlanishiga, o`z o`rnini bo`shatib berdi. Dizayn mahsulotlaridan iste`molchi faol emotsional va 
intellektual ta`sir o`tkazishni talab qiladi. 
Buyum muhitini syimoligi zamonaviy loyihalash madaniyatni turli yo`nalishlarini 
umumiy xususiyatidir. Buyum, muhit va fazoning syimoligi dizanning muhim kategoriyasidir, 
chunki buyum muhitining ko`p ma`noligi va har xilligi – insonni erkin fikrlashiga imkon 
beruvchi sharoit yaratadi. Paradokslar, tasodifiy assotsiatsiyalar, ramzlar zamonaviy dizaynning 
ifodali vositalarini boyitadi. Syimolikni oliy baholash dizayn uchun printsipial bo`ldi – syimoli 
fikrlash esa loyihalashda hattoki yangi usulga aylandi. 
Dizaynerlik faoliyatning mohiyati nafaqat buyumni yaratishda, balki turmush tarzini 
“stsenariyini” yaratishda, buyumlar yordamida iste`molchi bilan aloqa o`rnatishda ham namoyon 
bo`ladi. 
O`zgaruvchan 
inson 
syimolari 
– kostyum dizaynerining asosiy ob`ekti. 
Tsivilizatsiyaning ma`naviy inqirozi vaziyatida dizayning yangi rolini tushunish kostyum dizaynida 
dizaynning nazariyasi va kontseptsiyalaridan ana`naviy bir muncha chetta turgan sohada ham 
tarqala boshladi. 
Dizaynning faoliyati faqat insonning ehtiyojini tashkil etishdan iborat emas, u insonning 
faoliyatini yaratishda ham namoyon etadi. Dizaynerlarning ijtimoiy ko`rgazmasi ular yaratgan 
buyum muhiti yordamida insonning real turmush tarziga ta`sir etadi. 
Zamonaviy 
inson 
o`z 
qo`li 
bilan 
birorta 
narsani 
qila 
olmaydigan 
bo`lib 
qoldi, 
u 
ijodkorlikdan 
tayyor 
mahsulotni 
iste`mol 
qiluvchiga 
aylandi. 
Dizaynni 
gumanizatsiyalash 
bugungi 
kun 
kishisini 
funktsionalizmga oid fazoviy va ijtimoiy muhitni rejalashtiradigan va loyihalashtiradigan 
insonga aylantirishdir. ”Iste`molchini loyihalash” tushunchasi bugungi kunda o`z ahamiyatini 
yo`qotdi, chunki inson to`g`risida dizaynerlarning professional tasavvuri va insonning haqiqiy 
ehtiyojlari, talablari, xulqi orasida nomutanosiblik mavjudligi ayon bo`ldi. 
Birinchi 
bo`lib 
me`moriy 
nazariya 
o`z 
munasobatini 
bildirdi 
– ishning 
natijasiga 
ko`ra 
ish 
tutmasdan, 
balki 
loyihalash 
jarayoniga 
oid 
bo`lgan 
“me`morchilik 
me`morchiliksiz” 
kontseptsiyalari 
paydo 
bo`ldi. 
Professionallar tashabuskorlar ijodining mahsulotlariga taqlid etadigan bo`ldi. “