O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi ajiniyoz nomidagi nukus davlat pedagogika instituti tasviriy san’at va mehnat ta’lim fakulteti

Kostyum va moda funktsiyasi. 
Dizaynerning asosiy maqsadi – buyumning yaxlit badiiy 
kontekstining belgisi va borlig`ini loyiha ob`ektini yaratishdir. Buyum muayyan funktsiyani 
bajaradi. Buyumning funktsiyalari har xil, uning funktsional “portretini” yaratish uchun 
funktsiyalarni tiplashtirib, tagtizimlarini ajratish kerak, ular inson tizimiga kiradi va eng avvalo 
tagtizim-inson buyum muhitiga. Unda inson va muhitning o`zaro aloqasi barpo etiladi: inson 
tabiatni o`zlashtirib, unga moslashadi. 
Buyumda inson siymosini (individual va ijtimoiy) ifodalash, odam tanasi morfologiyasini 
tiklash – loyhalovchining vazifasidir, qayerda buyumning funktsiyasi modellashtiriladi. Buyum 
bu holda inson–buyum– muhit tizimida bog`lanuvchi funktsional qismi sifatida qo`riladi. 
“Buyum funktsiyasi” tushunchasi – badiiy loyihalashning markaziy kategoriyasidir. 
Kostyum funktsiyalari tarixiy tashkillangan. Jamoaning turmush tarzi kiyim bilan 
foydalanishda o`z aksini ifodalaydi. 
Ilk bor kiyim himoya (tashqi muhitdan) funktsiyani bajargan. 
Xalqning turmush tarzi, asosiy faoliyat turi (tomir va meva yig`ish, ov va dehqonchilik va 
b.) kiyimda spetsifik elementlarni paydo bo`lishiga sabab bo`lgandi (belbog`lar, yopinchoqlar, 
to`qilgan bosh kiyimlar va b.). 
Kostyum funktsiyasida jugrafik va iqlim sharoiti, milliy an`analari, estetik didlari va 
jamoaning ijtimoiy buyurtmalari aks etadi. SHakl va kostyum funtsiyasi yoki uning funktsional 
tarkibi bir-birini o`zaro bog`laydi. 
Kostyumning funktsional tarkibini tadqiqod etib, quyidagi xulosaga kelish mumkin: 
kostyumning mo`ljali, uning funktsiyasi, “adresi” shakl, gazlama va bezaklarni o`zaro 
bog`likligini aniqlaydi. Ammo funktsiya tushunchasini faqat utilitar omillari bilan cheklamaslik 
kerak. 
Ma`lumki, ilk bor funktsiya atamasini (lot. functio – bajarish, qilish) XU11 asrni oxirida 
G.Leybnits matematikaga kiritdi. Gumanitar va tabiiy fanlarda bu ko`rsatkich boshqacha 
echiladi. Ba`zilari funktsiyaning elementlarini o`zaro bog`likligini aniqlaydi. Bizni esa sanoatda 
ishlab chiqaradigan buyumning muljaliga binoan funktsiyasi qiziqtiradi. 
Funktsiya - bu buyumning faoliyati va uni harakatini dinamik tavsifidir. 
Mo`ljal tushunchasi maqsdli kategoriyalariga kiradi va buyum bilan foydalanish imkonini 
muayyan jarayonda odamning konkret talablarini tavsiflaydi. 
Buyum funktsiyasini ta`riflash uchun ikki dastlabki nizomni ifodalash mumkin: funktsiya 
buyumning mo`ljali emas, mo`ljal va funktsiya o`zaro bog`liq; funktsiya - bu buyumning 
morfologiyasi emas, funktsiya va morfologiya o`zaro bog`liq. 
Demak, bo`larni asos qilib olganda, funktsiyani quyidagicha ta`riflash mumkin: buyum 
funktsiyasi – bu buyumni o`z vazifasini real bajarish uchun tafsifidir. Boshqacha aytganda, 
iste`mol jarayonida uni mo`ljali va morfologiyasi belgilaydigan realizatsiyasi. 
Dizaynning asoschilaridan biri G.Zemper X1X asrda quyidagini yozgan: san`atning har 
bir asarni unga berilgan utilitar belgisini yoki ramziy effektini, unga berilgan moddiy funktsiya 
nuqtai nazaridan ko`rib chiqilishi lozim; har bir badiiy asar yaratilganda material bilan 
foydalanish natijasi, foydalangan mehnat qurollarni, mashinalarni va texnologik jarayonlarni 
ta`siri bo`ladi. 

---

23 
Demak, funktsiya, shakl va konstruktsiya o`zoro bog`liq. I = f (x, y, z, …, 
n), qayerda I – yakuniy rezul`tat, 
x, y, z,…, n – o`zgaruvchan ko`rsatqichlar. 
“Funktsiya” atamasi yaxlit 
va qisimni o`zaro bog`langan ma`noda 
qo`llanadi. 
Buyumning funktsiyasi uning foydasi va ijtimoiy qiymatidan kelib chiqadi. Buyumning 
foydali funktsiyasini uch ko`rsatkich ifodalaydi: nimaga mo`ljallanganligi, foydaligi, qiymati. 
Buyumning shunday funktsiyasini konkret ko`rsatqichlari va ifodasi uni ijtimoiy–qiymat 
xossalaridir – foyda, qulaylik, go`zallik. 
Buyumning funktsiyasi iste`mol sharoiti va buyumning morfologik tarkibi bilan 
asoslangan. Real funktsiyani aniqlash uchun uni iste`mol etish tashqi tavsiflarini bilish zarur. 
Foydali funktsiyani bajarish uchun u bir qator xossalarga ega bo`lishi kerak: vazni, o`lchamlari, 
materiali, konstruktiv-texnologik xususiyatlari va b. 
Har bir foydali buyum baravariga ijtimoiy, madaniy, estetik ifodali bo`ladi, ya`ni 
ko`pgina ijtimoiy foydali xossalariga ega va insonning turli ijtimoiy ixtiyojlariga mos bo`ladi. 
Agar kostyumda utilitar funktsiyasi ustunlik qilsa, kostyum buyum sifatida bo`ladi; 
mintaqaviy, ijtimoiy, marosim yoki estetik funktsiyasi ustunlik qilsa u timsol yoki belgiga ega 
bo`ladi. 
Kostyum funktsiyasi badiiy manoga ega emas. Buyumning qiymati uni iste`mol 
qilinganda aniqlanadi. Muhitsiz, mo`ljali yo`q, inson siymosidan holi buyum – bu mujmal qobiq, 
“latta”dir. SHunga ko`ra funktsiyaning mohiyati g`oya va reallikni birligidadir. 
Funktsiyaning asosiy mazmuni – buyumga insonning talablari va ularni echish 
darajasidir. Javob fakturani, shakl, konstruktiv va rang echimlarida va materialning belgilarida 
ko`rinadi. 
Kostyum 
– 
bu 
bizning 
maqsadlarimizni, 
xarkatlarimizni, 
intilishilarimizni o`ziga xos aksidir. SHuning uchun funktsiya badiiy siymoga ega bo`lmasdan, 
o`zi siymoning badiiy qiymatini tasdiqlaydi. 
“Ratsionallik va maqsadga muvofiqlik” tushunchalar mohiyati ijtimoiy-iqtisodiy va 
estetik kontseptsiyalarni o`zgarishi bilan o`zgaradi. Demak, yangi davrda eski kostyumni avvalgi 
turida kiiysh mumkin emas. 
Kostyum funktsiyasini quyidagicha tasniflanishi tavsiya etiladi: 
-
muhit va insonni o`zgartiradigan funktsiya; 
-
moslashtiruv funktsiya, inson-kostyum tizimini saqlash; 
-
maqsadga erishishni ta`minlaydigan rezul`tativ funktsiya; 
- integrativ funktsiya buyumning madaniy yutuqlarini ko`rsatadi.