O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi abu rayhon beruniy nomidagi toshkent davlat texnika universiteti tahlilning fizik-kimyoviy usullari

Kislota, asos va tuzlarning dissotsilanishi

Dissotsilanganda kation sifatida H⁺ ionlari hosil qiladigan murakkab moddalar kislotalar deyiladi. Kislotalar ulardagi vodorodning soniga qarab bosqichli dissotsilanadi. Misol uchun HCl, H₂SO₄, H₃PO₄ kislotalarning dissotsilanishini ko‘rib chiqamiz: I. HCl ↔ H⁺ + Cl^ˉ ;

I. H₂SO₄ ↔ H⁺ +HSO₄^ˉ ;

II. HSO₄^ˉ ↔ H⁺ + SO₄^2- ;

I. H₃PO₄ ↔ H⁺ + H₂PO₄^ˉ ;

II. H₂PO₄^ˉ ↔ H⁺ + HPO₄^2- ;

III. HPO₄^2- ↔ H⁺ + PO₄^3- .

Yoki ularni umumiy holda ham yozish mumkin. Masalan ko‘p negizli kislotalar uchun:

I. H₂SO₄ ↔ 2H⁺ + SO₄^2- ; II. H₃PO₄ ↔ 3H⁺ + PO₄^3-

Dissotsilanganda anion sifatida OH^ˉ ionlari hosil qiladigan murakkab moddalar asoslar deyiladi. Ular gidroksil guruhning soniga qarab bosqichli dissotsilanadi:

I.NaOH↔Na⁺+OH^ˉ;

I. Ca(OH)₂↔CaOH⁺+OH^ˉ; II. CaOH⁺↔Ca²⁺+ OH^ˉ;

I. Al(OH)₃↔Al(OH)₂⁺ + OH^ˉ; II. Al(OH)₂⁺↔AlOH²⁺ + OH^ˉ;

III. AlOH²⁺ ↔ Al³⁺ + OH^ˉ .

Ularni umumiy holda quyidagicha yozish mumkin:

I. Ca(OH)₂↔Ca²⁺ + 2OH^ˉ; II. Al(OH)₃↔Al³⁺ + 3OH^ˉ;

Dissotsilanganda metall kationi va kislota qoldig‘i anioni hosil qiladigan murakkab moddalar tuzlar deyiladi. Faqat o‘rta tuzlar bir bosqichda, qolgan barcha tuzlar ko‘p bosqichda dissotsilanadi.

1. 
   O‘rta tuz: Na₂CO₃ ↔ 2Na⁺ + CO₃^2-;
   
2. 
   Al₂(SO₄)₃ ↔ 2Al³⁺ + 3SO₄^2- ;
   
3. 
   Nordon tuz: NaH₂PO₄ ↔ Na⁺ + H₂PO₄^ˉ (birinchi bosqich);
   

H₂PO₄^ˉ ↔ H⁺ + HPO₄^2- (ikkinchi bosqich);

HPO₄^2- ↔ H⁺ + PO₄^3- (uchinchi bosqich).

4. 
   Asosli tuz:Al(OH)₂Cl ↔Al(OH)₂⁺ + Cl^ˉ (birinchi bosqich);
   

Al(OH)₂⁺↔AlOH²⁺ + OH^ˉ (ikkinchi bosqich);

AlOH²⁺ ↔ Al³⁺ + OH^ˉ (uchinchi bosqich).

5. 
   Qo‘sh tuz: KNaSO₄ ↔ K⁺ + NaSO₄ ^ˉ (birinchi bosqich);
   

NaSO₄ ^ˉ ↔ Na⁺ + SO₄^2- (ikkinchi bosqich).

6. 
   Kompleks tuz:
   

[Ag(NH₃)₂]Cl ↔ [Ag(NH₃)₂]⁺ + Cl^- (birinchi bosqich);

[Ag(NH₃)₂]⁺ ↔ AgNH₃⁺ + NH₃ (ikkinchi bosqich);

AgNH₃⁺ ↔ Ag⁺ +NH₃ ^ˉ (uchinchi bosqich).
Na₃[Co(NO₂)₆]↔3Na⁺ + [Co(NO₂)₆]^3- (birinchi bosqich);

[Co(NO₂)₆]^3- ↔ Co³⁺ + 6NO₂^- (ikkinchi bosqich);

Ma’lumki, eritmada elektrolit molekulalarining hammasi ham ionlarga dissotsilanmaydi va natijada eritmada ionlar va ionlarga ajralmagan molekulalar paydo bo‘ladi. Ionlarga ajralgan molekulalarning eritmadagi umumiy molekulalarga nisbati dissotsilanish darajasini beradi va u foizlarda ifodalanadi

α = _{ }· 100% (1)

bu yerda: n – ionlarga ajralgan molekulalar soni;

N – eritmadagi erigan molekulalarning umumiy soni;

α – dissotsilanish darajasi.

Dissotsilanish darajasiga qarab moddalarni kuchli, kuchsiz va o‘rtacha kuchli elektrolitlarga ajratiladi. Masalan, agar dissotsilanish darajasi 30% dan yuqori bo‘lsa – kuchli elektrolit, 30 – 3% bo‘lsa – o‘rtacha kuchli elektrolit, 3% dan kam bo‘lsa – kuchsiz elektrolit deyiladi.

Mavzuga doir masalalar yechish

1-masala. Eritmada 500 ta molekula mavjud bo‘lib, shulardan 100 tasi ionlarga ajralgan bo‘lsa, dissotsilanish darajasi qanchaga teng bo‘ladi?

Yechish: Berilgan: N=500; n=100; α=?

α = _{ }· 100% = _{ } ·100% = 20% javob: α = 20%

2-masala. Dissotsilanish darajasi 60% ga teng bo‘lgan eritmada 120 ta ionlarga ajralgan molekulalar mavjud bo‘lsa, eritmadagi umumiy molekulalarning soni qanchaga teng?

Yechish: Berilgan: α=60%; n=120; N=?

N = _{ }· 100 = _{ }· 100 = 200 ta javob: N=200 ta.