O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi a. U. Samadov, D. B. Xoliqulov, M. S. Saidova

 
 

---

79 
4.2. Metall temir-tersaklari va ularni chiqindilariga 
birlamchi ishlov berish
Temir-tersak va chiqindilarni birlamchi ishlov berish deyilganda ularni 
metallurgik qayta ishlash uchun effektiv holatga keltirish tushuniladi. Birlamchi 
ishlov berishga amartizatsion temir-tersaklar, zararlangan va tashishga noqulay 
chiqindilar tortiladi. Bu jarayon temir-tersak va chiqindilar yig‘ilgan joyda amalga 
oshiriladi. 
Temir-tersak va chiqindilarni metallurgik jarayonlarga diqqat bilan va sifatli 
tayyorlash quyidagi imkoniyatlarni beradi:
1) yuqori texnika iqtisodiy ko‘rsatkichlarga erishiladi;
2) metallni isrof bo‘lishi minimal darajalarga kamayadi; 
3) yuqilg‘i elektro-energiya, flyuslarni sarf bo‘lishi kamayadi; 
4) metallurgik asbob-uskunalardan, transport vositalaridan effektiv foyda-
laniladi; 
5) ishlab chiqarish unumdorligi va olinayotgan metall va qotishmalarning sifati 
oshadi.
Metall temir-tersak va chiqindilariga birlamchi ishlov berishda quyidagi 
jarayonlar amalga oshiriladi: 
1) navlarga ajratish; 
2) yirik bo‘laklarni kesish; 
3) izolyasiyada tozalash; 
4) paketlash; 
5) briketlash; 
6) parchalash; 
7) maydalash; 
8) quritish; 
9) moydan tozalash; 
10) qattiq muhitda boyitish; 
11) elektromagnit ajratish; 
12) qaynoq namlab bo‘laklash; 

---

80 
13) yog‘sizlantirish. 
Qirindilar, akkumulyatorlar, elektrodvigatellar, tok o‘tkazuvchilarga birlamchi 
ishlov berish maxsus yo‘llarda olib boriladi. 
 
4.3. Metall temir-tersaklari va ularni chiqindilarini 
navlarga ajratish va qirqish
Bu jarayonda temir-tersak va chiqindilarni bir xil metallarga va qotishmalarga 
ajratiladi. Bunda ikkilamchi xom ashyoni ko‘z bilan tashqi ko‘rinishlari 
bo‘yicha va spektral maxsus asbob-uskunalar yordamida markalarga, ajratiladi. 
Ko‘rinishi bo‘yicha navlarga ajratish ko‘z bilan ko‘rib, qo‘l kuchi yordamida 
bajariladi. Bu birlamchi ishlov berish jarayonlari ichida eng ko‘p mehnat talab 
qilinadiganidir. 
Tashqi ko‘rinishi bo‘yicha navlarga ajratishda ikkilamchi xom ashyoni turli 
ranglaridan, turli belgilardan, nisbiy og‘irligidan, qattiqligidan, magnit 
xususiyatiga qarab ajratiladi. Rangi orqali temir, mis, alyuminiy va ularni 
qotishmalarini oson ajratish mumkin. 
Bundan tashqari, rangli metallarni va qotishmalarini tashqi ko‘rinishiga qarab 
ajratish qiyin bo‘lgan hollarda, temir-tersaklarni tomchi yo‘li bilan tekshirish, 
spektral tahlil qilish va elektr asbob-uskunalar bilan ajratish mumkin. Turlarga 
saralashda 
maxsus asbob-uskunalardan: saralash stoli 
va konveyerdan 
foydalaniladi. Bo‘laklarining o‘lchamlari 250 mm dan katta bo‘lmagan xom 
ashyolarni navlarga ajratishda mexanizasiyalashtirilgan stollar qo‘llaniladi (4.2-
rasm). U harakatlanmaydigan aylanma bortlariga quvurlar mustahkamlangan 
aylanuvchan disk shaklida bo‘ladi. 
Qabul qilish bunkeri stolga xom ashyoni yuklanishini chegaralovchi zanjir 
bilan ta’minlangan. Bunkerga yuklangan aralash xom ashyo, stolni aylanishi 
natijasida ishchi aylana maydon bo‘yicha teng nisbatda taqsimlanadi. Saralangan 
material quvurlar orqali har qaysisi ma’lum bir turdagi temir-tersak va 
chiqindilarga mo‘ljallangan qabul qilish qutilariga tushadi. Yirik bo‘laklar 
tushganda bunker elektryuritma yordamida aylantiriladigan vint yordamida 

---

81 
yuqoriga ko‘tariladi. Mexanizasiyalashtirilgan stol 6 quvurli, sig‘imi 1,9 m
3
bo‘lgan qabul qilish bunkeri bilan jihozlangan. Stolni aylanish tezligi - 0,03 
aylana/minutni tashkil qiladi va ishlab chiqarish unumdorligi 20 t/soatgacha 
bo‘ladi. Stolga 3-5 saralovchi xizmat ko‘rsatadi.