O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi a. U. Samadov, D. B. Xoliqulov, M. S. Saidova

5-BOB. TEMIR QOTISHMALARINI ISHLAB CHIQARISH VA XOM 
ASHYOGA QO‘YILADIGAN TALABLAR. 
TURLI ERITISH AGREGATLARIDA METALL CHIQINDILARINI 
QAYTA ISHLASH 
5.1. Metall chiqihdilaridan temir qotishmalarini olish 
Bizga ma’lumki temir er qobig‘ida tarqalishi bo‘yicha to‘rtinchi o‘rinni (4,7 %) 
egallaydi. Temirni keng tarqalganligi, yirik konlardagi yuqori konsentratsiyasi, 
temir qotishmalarini turli xil yuqori fizika-kimyoviy xususiyati, uni keng iste’mol 
qilinadigan metallar safiga qo‘shdi. 
Temir insoniyatga eramizdan olti ming yil oldin, dastlab tarkibida 90 foiz 
temir, 8,5 foiz nikel va 0,5 foiz kobolt bo‘lgan meteoritlar shaklida ma’lum edi. 
Temirni rudalardan eritib olish eramizdan bir yarim ming yil oldin boshlandi. 1500 
yilda dunyo bo‘yicha temir ishlab chiqarish 50 ming tonnani tashkil qilgan bo‘lsa, 
hozirgi kunda bu ko‘rsatkich 500 million tonnadan ortib ketdi. Sof holda temir 
olish uzoq davom etadigan va sarf harajat yuqori bo‘ladigan jarayon hisoblanadi, 
hamda sof holdagi temir ayrim sohalardagina qo‘llaniladi. Hozirda temir asosidagi 
qotishmalar keng qo‘llanilmoqda. Bularga birinchi navbatda cho‘yan va po‘lat 
kiradi. Cho‘yan qattiq, mo‘rt va qayta ishlash murakkab hisoblanadi. Cho‘yan 
asosan quyma mahsulotlar quyishda keng ishlatiladi. Bundan tashqari cho‘yanning 
asosiy qismi qayta ishlanib turli xil markadagi po‘latlar olinadi. Bundan kelib 
chiqib, hozirda po‘lat ishlab chiqarish quyidagi ikkita bosqichga bo‘linadi:
1. Ikkilamchi qora metall - cho‘yan olish. 
2. Cho‘yanni po‘latga aylantirish uchun tozalash. 
O‘zbekistonda, o‘tilgan mavzularda aytib o‘tilgandek, po‘lat ikkilamchi qora 
metall temir-tersaklaridan va ularning chiqindilaridan qayta ishlanish natijasida 
olinadi.
 
Ko‘rinib turibdiki, ko‘pgina hollarda temir turli xil chiqindilardan olinadi. 
Bularga ishlatish muddati tugagan va yaroqsiz holga kelgan turli xil asbob-
uskunalar, buyumlar, marten shlaklari, svarka shlaklari, kuyindilar va turli xil 

---

112 
ishlab chiqarish chiqindilari kiradi. 
Bundan kelib chiqib, temir metallurgiyasini ikkiga: birlamchi va ikkilamchi 
metallurgiyaga bo‘lish mumkin. Temir olishni bu ikki usuli bir-biri bilan uzviy 
bog‘langan: ruda va konsentratlardan xomaki metall (cho‘yan) olish, olingan 
metallar va qotishmalardan tayyorlangan buyumlarning temir-tersak va 
chiqindilardan metallni ajratib olish. 
Ikkilamchi qora metallar va ularni qotishmalari metallurgik pechlarni shixtasi 
tarkibida po‘lat, cho‘yan, ferroqotishma (po‘latni legirlash va kisloroddan 
tozalashda qo‘llaniladigan qo‘shilmalar) olishda ishlatiladi. Turli xil temir-
tersaklar va chiqindilar qayta ishlanib asosan po‘lat va cho‘yan olinadi. 
Marten, domna, vagranka, konvertor va elektropo‘lat eritish pechlarida hozirgi 
kunda ikkilamchi qora metallarni asosiy qismi qayta ishlanmoqda. Har qaysi 
turdagi metallurgik agregat uchun davlat standarti bilan belgilangan, alohida 
xususiyatga ega bo‘lgan temir-tersak va chiqindilar talab qilinadi. 
Qoida bo‘yicha po‘lat tarkibiga uglerod, marganets, kremniy, oltingugurt, 
fosfor kiradi. Maxsus xususiyatli po‘latlarni olishda metall tarkibiga legirlovchi 
qo‘shimchalar: xrom, molibden, nikel, volfram, mis, niobiy, vannadiy va 
boshqalar, shuningdek marganets va kremniy orttirilgan miqdorda qo‘shiladi. 
Toza holdagi temir olish qiyin bajariluvchi va qimmat turuvchi jarayon 
hisoblanadi. Po‘latni mexanik xususiyatlari, ayniqsa mustahkamligi toza holdagi 
temirga nisbatan sezilarli yuqori bo‘ladi. Toza holdagi temir qimmatbaho material 
hisoblanib, uni faqat maxsus maqsadlar uchun ishlatiladi. Odatda texnikada va 
maishiy ishlab chiqarishda ko‘proq po‘lat qo‘llaniladi. Cho‘yan va cho‘yandan 
yasalgan buyumlarning asosiy iste’molchisi kimyo, traktorsozlik, mashinasozlik, 
stanoksozlik, asbobsozlik va avtomobilsozlik sohalaridir. Po‘lat tarkibiga kiruvchi 
asosiy qo‘shimcha uglerod hisoblanadi. Uglerod po‘latni xususiyatini belgilaydi va 
uni miqdori bo‘yicha temir uglerodli qotishmalar po‘lat va cho‘yanga bo‘linadi. 
Po‘lat-bu temir, uglerod va boshqa bir qancha elementlarning qotishmasi 
bo‘lib, unda uglerodning miqdori odatda 2 foizgacha bo‘ladi. 
Cho‘yan temir bilan uglerod qotishmasidir. Uglerodni miqdori odatda 2 

---

113 
foizdan 4 foizgacha bo‘ladi. Bundan tashqari cho‘yan tarkibida doimiy 
aralashmalar (kremniy, marganets, oltingugurt, fosfor), ba’zi legirlovchi elementlar 
(xrom, nikel, alyuminiy, vannadiy) bo‘ladi. Cho‘yan - mo‘rt qotishmadir. 
Cho‘yanni asosiy qismi (85 foizi) qayta eritilib, po‘lat olinadi, qolgan qismi quyma 
cho‘yan shaklda quyma olishda qo‘llaniladi.