137
doirasida yuzaga kelgan ―Nisbiylik‖ va ―kvantlar‖ nazariyalari fizik
obyektlarning ziddiyatli tabiatga ega ekanligini izohlovchi, yangicha
ratsionalizmni vujudga kelishiga imkon berdi. Bu ma‘noda ssientizm va
antissientizmning ilmiylik haqidagi xulosalari nisbiy ahamiyatga ega,
shuningdek,
ratsionalizm va empirizm, ratsionalizm va irratsionalizm kabi
yoʻnalishlarni oʻzaro qattiy chegaralash oʻzini oqlamadi. Irratsionalizm
gumanitar fanlarning oʻziga xosligiga urgʻu beradi hamda, jamiyat, inson,
uning madaniyati tuganmas obyekt ekanligini ta‘kidlaydi.
XX asr falsafasi oʻzining koʻp predmetli ekanligi bilan ham ajralib
turadi. Undagi maktab va yoʻnalishlarning turfa xilligi zamonaviy fan va
madaniyatning
koʻp
qatlamliligini
koʻrsatadi.
XX
asr
falsafiy
yoʻnalishlarining tasnifiy muammosi
batafsil, chuqur tahlil etilmagan, biroq
shunga qaramay, tatqiqotchilar quyidagi uchta guruhiy tasnifni keltirishadi:
1) tahliliy pozitivistik yoʻnalish; (mantiqiy pozitivizm, postpozitivizm), 2)
ekzistensial fenomenologik yoʻnalish; 3) diniy falsafiy yoʻnalish;
(neotomizm, neoprotestantizm, islom va budaviylik falsafasi).
Yuqoridagi tasnifdan ayrim yoʻnalishlarga Qisqacha toʻxtalib oʻtamiz:
Tahliliy pozitivizm – tahliliy pozitivizmning asosiy maqsadi, fanning
tili va tamoyillarini ishlab chiqishga qaratilgan. U ilmiy nazariyalarning
mantiqiy strukturasi va fanning ahamiyatini tadqiq qiladi. Neopozitivistlar
ilmiy mulohazalarning ahamiyatini koʻrsatish,
aniqlash maqsadida
verifikatsiya prinsipini taklif qilishdi, keyinchalik mantiqiy pozitivistlar
ushbu prinsipni ―tasdiqlash‖ yoki ―sinab koʻrish‖ tamoyili sifatida qabul
qilishdi. Unga koʻra biror bir mulohaza yoki faraz, tajribada sinab
koʻrilgandagina haqiqat sanaladi. Lekin mantiqiy
pozitivistlar tajribani
oʻziga xos tor doirada talqin qilganlar. Bu ma‘noda mantiq va matematika
olimlar oʻrtasidagi oʻzaro konvensiya, ya‘ni, kelishuv va hamjihatlikka
asoslanadi. Keyinchalik ushbu gʻoyaga tayangan yangicha pozitivizm
vakillari, bilimlarni unifikatsiya qilish tamoyilini ilgari surdilar va bu tamoyil
bugungi kunda ham oʻz ahamiyatini yoʻqotmagan.
Ekzistensializm – pessimistik falsafa sifatida vujudga keldi. Ushbu
yoʻnalish zamonaviy
sivilizatsiya sharoitida, keskin qarama-qarsxiliklar
ichida inson mavjudligi muammosiga e‘tibor qaratadi. Ekzistensializm
yoʻnalishi vakillari: Karl Yaspers, Martin Xaydegger, Jan Pol Sartr,
Alber
Kamyu,
Gabriel
Marsel
va
boshqalar.
Ekzistensializm
XX
asr
dramatizmining falsafiy ifodasi, borliq va yoʻqlik, oʻlim va hayot oʻrtasidagi
insonning
qarashlari
sifatida
maydonga
keldi.
Uning
markaziy
muammolaridan biri bu insoning jamiyatdan begonalashuvi. Begonalashuv –
koʻp yoqlama tushuncha boʻlib, u individning oʻzi ustidan hukmronlik
qilayotgan bosimga qarshi faoliyat, davlat, turli mehnat tashkilotlari, ijtimoiy
insitutlar, oʻzi kabi boshqa individlarga nisbatan isyon sifatida namoyon
boʻladi. Ekzistensializm individning tashqi dunyodan begonalashuv
138
holatini: qoʻrquv, befarqlilik, apatiya, yolgʻizlik kabi kechilmalarni chuqur
tahlil qiladi. Xaydeggerga koʻra, qoʻrquv,
bezovtalik, xavotir inson va
olamning subyektiv borligʻini tashkil etadi. Bu subyektiv borliq birlamchi
boʻlib, inson hatti-harakatini belgilaydi. Xaydegger ―olamdagi borliq‖,
―boshqalar borligʻi‖ kabi tushunchalar tizimini keltiradi. Inson qachonki,
jamiyat tomonidan oʻrnatilgan ustanovkalardan voz kechgandagina ya‘ni,
oʻzini mangu emasligini anglagandagina borliq, mavjudlik tushunchasini his
qiladi. Yaspersga koʻra bu jarayon insonning oʻz individualligini izlashi
bilan bogʻliq. Inson individualligi nafaqat fan, balki falsafaning ham obyekti
boʻla olmaydi. Chunki, inson xatti-harakati mohiyatan ―oliy iroda‖ xudo
tomonidan harakatlantiriladi. Inson ushbu individuallikni chegaradosh
vaziyat, ya‘ni oʻlim bilan yuzma-yuz kelgandagina his etadi.
Fransuz
yozuvchisi Alber Kamyu esa, hayot yashashga arziydimi yoʻqmi degan savol
qoʻyadi. Keyinchalik u inson hayoti bema‘ni degan xulosaga keladi. Kamyu,
Sartr, Marsel chegaradosh vaziyatlarni butun insoniyatga xos deb
baholashadi. Bu ma‘noda ekzistensionalizm vakilari glabal olamdagi
keskinliklarni, individ va jamiyat orasidagi tarangliklarni yumshatish yoʻli
bilangina insonga yordam berish mumkin, degan xulosani ilgari suradilar.
Do'stlaringiz bilan baham: