Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vaziri mirzo ulugʻbek nomidagi oʻzbekiston milliy universiteti

Umumiy gipoteza
deb tabiat, jamiyat, bilish hodisalarining 
qonuniyatlari haqida bildirilgan asosli taxminga aytiladi.
Juz’iy (xususiy) gipoteza 
ayrim faktlar, konkret predmet va 
hodisalarning kelib chiqishi, xususiyatlari haqidagi bildirilgan asosli taxminiy 
fikrdan iborat. Arxeologik qazishlarda topilgan predmetlarning tabiati, qaysi 
davrlarga oid ekanligi haqidagi taxminlar juz‘iy gipotezaga misol boʻladi. 
Mantiqda ishchi gipotezalar ham farq qilinadi. 
Ishchi gipoteza 
tadqiqotning dastlabki bosqichida ilgari suriladigan 
taxmin boʻlib, oʻz oldiga oʻrganilayotgan hodisaning sababini aniqlashni 

---

437 
maqsad qilib qoʻymaydi; u faqat kuzatish va eksperiment natijalarini 
tasvirlashga, tartibga solishga yordam beradi. 
SHunday qilib, gipoteza muammoning yechimini topish uchun xizmat 
qiladigan fikrlarning, bilimlarning mavjud boʻlish va rivojlanish shaklidir. 
Nazariya bilimlarning mantiqiy tizimi sifatida.
Har bir fan sohasida 
turli nazariyalar mavjud boʻladi. ―Nazariya‖ ata‘masi keng ma‘noda
amaliyotdan farq qiluvchi aqliy faoliyat turini ifodalaydi. Tor ma‘noda esa, 
nazariya ma‘lum bir sohaga oid tasavvurlar, tushunchalar, gʻoyalar, 
gipotezalarni tizimga soladigan, shu sohani yaxlit tarzda anglashga imkon 
beradigan bilim shaklidir. Nazariya ilmiy bilishning shakli sifatida empirik va 
nazariy bosqichlarning birligini ifodalaydi. 
Empirik bosqichda ilmiy faktlar toʻplanadi, oʻrganiladi, tizimga solinib, 
turli xil jadvallar, shakllar, grafiklar tuziladi; muayyan bir umumlashmalar, 
xususan, empirik tushunchalar, farazlar, empirik qonunlar shakllanadi. 
Ilmiy bilishning keyingi taraqqiyoti empirik bilish bosqichida hosil 
qilingan, lekin oʻzaro aloqasi hali aniqlanmagan bilimlar oʻrtasida 
munosabatlarni oʻrnatish, ularni umumlashtirish, shu asosda yangi 
fundamental tushunchalar, umumiy qonunlarni yaratish, ilmiy bashoratlar 
qilish bilan uzviy bogʻliq. 
Bilishning bu ikki bosqichi oʻrtasida zaruriy aloqadorlik mavjud. 
Nazariya‘ni yaratish empirik bilish jarayonida hosil qilingan predmetning 
ayrim tomonlari, xususiyatlarini aks ettiruvchi tushunchalar, qonunlar, 
farazlar oʻrtasida mantiqiy aloqalar oʻrnatishga, predmet haqida yaxlit 
tasavvur hosil qilish, uning mohiyatini tushuntirishga boʻlgan ehtiyoj bilan 
belgilanadi. 
YUqoridagi fikrlarga asoslanib, nazariyaga quyidagicha ta‘rif berish 
mumkin: