Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vaziri mirzo ulugʻbek nomidagi oʻzbekiston milliy universiteti

Yoʻldosh oʻzgarishlar metodi.
Yoʻldosh oʻzgarishlar metodiga muvofiq, 
bir holatning oʻzgarishi 
hodisaning oʻzgarishiga ham olib kelsa, shu holat kuzatilayotgan hodisa 
oʻzgarishining sababidir. 
1.AVS--------a 
2.A
1
VS---------a 
3.A
2
VS---------a 
..... 
N. A
n
BC-------a
n 
_______________________________ 
Ehtimol, A holatning oʻzgarishi unga mos holda a ning oʻzgarishiga 
sababchidir. 
Masalan, Quyoshdagi dogʻning kattalashishi magnit boʻronining 
kuchayishiga olib keladi. 
Qoldiqlar metodi.
Bu metod tatbiq etiladigan obyekt murakkab 
hodisadan iborat boʻlib, bittasidan boshqa qismlarining sabablari aniq 
boʻlganda, ana shu qolgan qismni vujudga keltiruvchi sababni topish 
maqsadida qoʻllaniladi.
ABC________abc 
B___________b 
C___________c 
____________________________ 

---

421 
Demak, a ning sababi A boʻlishi mumkin. 
Qoldiqlar metodiga koʻra, agar oʻrganilayotgan murakkab hodisani 
tashkil etuvchi hodisaning (yoki hodisa qismining) bitta holatdan boshqa 
holatlar bilan aloqasi zaruriy tavsifga ega boʻlmasa, ana shu qoldiq holat 
mazkur hodisaning (hodisa qismining) sababi boʻlishi mumkin. 
Ilmiy induksiya‘ning boshqa metodlari singari qoldiqlar metodi ham 
ehtimoliy bilim olish vositasi hisoblanadi.
ANA’LOGIYA- 
(grek. – moslik, oʻxshashlik) bavosita xulosa 
chiqarishning bir turidir. Deduktiv xulosa chiqarishda fikr umumiylikdan 
juz‘iylikka qarab, induksiyada juz‘iylikdan umumiylikka qarab harakatlansa, 
ana‘logiyada bir juz‘iy holatdan boshqa juz‘iy holatga qarab harakatlanadi. 
Ana‘logiyada predmetlarning oʻxshash xossalariga asoslanib xulosa 
chiqariladi. Tabiat va jamiyatda obyektiv turli-tumanlik bilan bir qatorda, 
obyektiv oʻxshashlik ham mavjud. Ular inson ongida oʻz ifodasini topadi. 
Ob‘ektiv reallikning turli sohalariga oid qonun va qoidalar tuzilishi jihatidan 
oʻxshash boʻlsa, ular aks ettirgan voqelikdagi turli narsa va hodisalar ham 
ma‘lum ma‘noda oʻxshash boʻladi. 
Ana‘logiya boʻyicha xulosa chiqarish obyektiv reallikning Cheksiz
koʻrinishlari hamda unda mavjud boʻlgan turli sistemalarning xossalari, 
munosabatlari, tarkibidagi oʻxshashliklarga asoslanadi. Masalan, sa‘yyoralar, 
davlatlar, ijtimoiy tuzumlar mohiyatida oʻxshashlik bor. Bilishda muhim va 
nomuhim xossalar oʻxshashligi asosida ana‘logiya boʻyicha xulosa 
chiqariladi. 
Ana‘logiya vositasida bir predmetdan (modeldan) boshqa predmetga 
(prototipga) axborot oʻtkaziladi. Xulosa asoslari modelga, xulosa prototipga 
taalluqli boʻladi. Masalan Imom Gʻazzoliy ―Kimiyoi saodat‖ asarida 
dil(koʻngil)ni badan mamlakatining podshohi, aqlni esa uning vaziriga 
qiyoslab, ―podshoh - Dil vazir -Aqlning maslahati birla ish qilsa, shahvat va 
gʻazabni vazir Aqlga boʻysundirsa, badan mamlakati (inson) saodatga 
erishadi. Agar Dil vazir Aqlni shahvat va gʻazab ilgida asir qilsa, badan 
mamlakati vayron boʻlib, podshoh Dil ham asir boʻlib, badbaxt va ha‘lok 
boʻlgʻusidir‖
1
- deb yozadi. Ana‘logiya boʻyicha xulosa chiqarish boshqa 
xulosa chiqarishlar kabi asos, xulosa va asos bilan hamda xulosa oʻrtasidagi 
mantiqiy aloqadan iboratdir. Uning xulosasi ehtimoliy shaklda boʻlib, keyingi 
tekshirishlarni talab qiladi. Aniq asoslardan ba‘zan aniq, ba‘zan ehtimoliy 
xulosa chiqadi. 
Ana‘logiya oʻzining obyektiv asosiga ega. Bular predmetlar, ularning 
xossalari oʻrtasidagi aloqa va munosabatlardir. Modeldan prototipga 
oʻtkazilayotgan axborotning tabiatiga koʻra ana‘logiya‘ning ikki turi 
farqlanadi: xususiyatlar ana‘logiyasi va munosabatlar ana‘logiyasi. 
1
Абу Ҳомид Ғаззолий Кимиѐи саодат. Т.:Адолат. 2005. -37-б. 

---

422 
Xususiyatlar ana‘logiyasida ikki yakka predmet yoki bir turdagi ikki 
predmetlar sinfi oʻxshash belgilariga koʻra oʻzaro taqqoslanadi. Oʻxshash 
belgilarga asoslanib, birida mavjud boʻlgan belgining boshqasida ham 
boʻlishi mumkinligi haqida xulosa chiqariladi.
Oʻxshatilayotgan predmetlarni A va V harflari bilan, belgilarni a, v, s 
harflari bilan ifoda qilsak, xususiyatlar ana‘logiyasini quyidagi formula orqali 
ifodalash mumkin: 
S
1
- P
1,
R
2, 
R
3, 
R
4, 
belgilarga ega. 
S
2
- P
1,
R
2, 
R
3, 
belgilarga ega. 
_____________________________ 
Demak, S
2
- R
4
belgisiga ega. 
Misol:
Oiladagi kelishmovchiliklar mehrni yoʻqotadi, oila a‘zolarini beobroʻ 
qiladi, roʻzgʻorni bebaraka qiladi, bolalar tarbiyasiga e‘tibor kamayadi.
Bu oila a‘zolari bir-biri bilan doimo janjallashadi. Ular bir-biriga 
mehrsiz, maxallada obroʻyi yoʻq, roʻzgʻori bebaraka. 
_________________________________________________________
_________ 
Demak, ular bolalar tarbiyasiga e‘tiborsiz
. 
Munosabatlar ana‘logiyasida ikki predmet oʻxshashligi asosida emas, 
ikki predmet oʻrtasidagi munosabatni oʻrganish asosida boshqa ikki predmet 
oʻrtasidagi munosabat haqida xulosa chiqariladi. Munosabatlar ana‘logiyasini
quyidagi formula bilan ifodalash mumkin: 
A – V ga, S – D ga boʻlgandek munosabatda. 
Bunda A – V model, S – D prototip boʻladi. Model va prototip 
oʻrtasidagi munosabat asimmetrikdir, ular turli predmet sohalariga 
taalluqlidir. Masalan, imom Gʻazzoliy inson jismi va ruhi oʻrtasidagi 
munosabatni ot va chavandoz oʻrtasidagi munosabatga taqqoslab, ruh tanani 
boshqarishi va har ikkisining emishi bir-biridan farq qilishi haqida xulosa 
chiqaradi.