Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vaziri mirzo ulugʻbek nomidagi oʻzbekiston milliy universiteti

Ilmiy induksiya
Hammamiz Arximed qonuni, Nyutonning butun olam tortishish qonuni 
qanday kashf etilganligini yaxshi bilamiz. Nyutonga qadar ham odamlar 
yuqoriga otilgan har qanday narsa erga qaytib tushishini koʻp marotaba 
kuzatganlar (ommabop induksiya). Lekin faqat Nyutongina bu hodisaning 
1
Мирзиѐев Ш.М. Танқидий таҳлил, қатъий тартиб-интизом ва шахсий жавобгарлик – ҳар бир 
раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак.

---

419 
sababini (Erning tortish kuchiga ega ekanligini) aniqlab berdi, ilmiy induktiv 
xulosa chiqardi. SHu bois bu qonun uning nomi bilan ataldi. 
Ilmiy induksiyada bir sinfga mansub predmetlarda takrorlanuvchi 
belgining mavjudlik sababi oʻrganiladi. Toʻliqsiz induksiya‘ning bu turi 
hodisalarning sababini aniqlash va ularni ifoda etuvchi qonunlarni ochishga 
qaratilgani uchun ham ilmiy induksiya deb ataladi. 
Sababiy aloqadorlikni aniqlash ilmiy induktiv xulosa chiqarishda 
muhim ahamiyatga ega. Sababiy aloqadorlikni aniqlash va oʻrganishda 
quyidagilarga e‘tibor beri zarur: 
-
ikki hodisa oʻrtasidagi zaruriy aloqadorlik muayyan sharoitda 
ularning biridan (sabab) ikkinchisini (oqibatni) keltirib chiqaradi. Sabab-
hodisaning yoʻqligi oqibat-hodisaning ham yuzaga chiqmasligini bildiradi.
- Sabab-oqibat munosabatlari umumiy harakterga ega, olamdagi hech 
bir hodisa sababsiz mavjud boʻlmaydi. 
- Sabab va oqibat vaqtda ketma-ket keladi. Lekin, oldinma-ketin kelgan 
hodisalarning hammasi ham sababiy aloqadorlikda boʻlavermaydi. Masalan, 
chaqmoq chaqish hodisasi momaqaldiroqdan avval sodir boʻladi. Kisxilar 
chaqmoq chaqishini momaqaldiroqning sababi deb tushunganlar, aslida esa, 
momaqaldiroqning chaqmoqdan keyin kelishiga sabab tovush tezligining 
Yorugʻlik tezligidan kamligidadir. Sabab-hodisa bilan oqibat-hodisaning roʻy 
berishi orasida turli muddat oʻtishi mumkin.
- Sabab-oqibat munosabatlari bir ma‘noli boʻlib, muayyan sabab oʻziga 
muvofiq keladigan muayyan oqibatni keltirib chiqaradi.
Sababiy aloqadorlik murakkab strukturaga ega. Xususan, sabab-hodisa 
turli xil sharoitlarda turli oqibatlarni keltirib chiqarishi yoki aksincha, bir 
oqibat turli sharoitlarda har xil sabablar ta‘sirida paydo boʻlishi mumkin. 
Sababiy aloqadorlikni aniqlashning bir qancha metodlari mavjud 
boʻlib, ular ilmiy induksiya metodlari deb yuritiladi. Bularga oʻxshashlik, 
tafovut, yoʻldosh oʻzgarishlar va qoldiqlar metodlari kiradi. Ularning har 
birini alohida koʻrib chiqamiz.