|
Ong falsafiy muammo sifatida.
Ratsionalizmdan farqli oʻlaroq
irratsionalizm(irrationalis – nooqilona, ongsiz) borliqni oqilona anglash
imkoniyatini cheklaydi, ba‘zan esa butunlay inkor etadi. Xususan,
neofreydizmning atoqli namoyandalaridan biri K.G.Yung (1875–1961) ongni
ilmiy vositalar bilan bilish mumkin emas, deb hisoblagan va unga ta‘rif
berishga urinishlardan butunlay voz kechib, uni rasmlar va metaforalar
yordamida tavsiflash bilangina kifoyalanishni taklif qilgan. Ongni tushunish
irratsionalizm ekzistensializm va neopozitivizm kabi falsafiy oqimlarga ham
xosdir.
Irratsionalizmga zid oʻlaroq, ongni tushunishga nisbatan falsafiy
yondashuv ongning paydo boʻlishini materiya‘ning oʻzi bilan tushuntirishga
intilish, ayni vaqtda uning tabiat va vaqtdan tashqa‘rida hamda nomoddiy
kelib chiqishini inkor etish bilan tavsiflanadi. Bunday qarashlarni asoslash
uchun ilmiy va amaliy yutuqlardan doim keng foydalanilgan. Mazkur
yoʻnalish turli davrlarda sezuvchi, fikrlovchi materiya‘ning farqi va oʻziga
xos xususiyatlari nimada?, degan mushkul savollarga javob izlagan.
Mazkur muammoni toʻla va uzil-kesil tushunganlikni da‘vo qilmasdan,
shuni qayd etish mumkinki, hozirgi zamon fani
oʻzini bevosita yoki bilvosita
namoyon etuvchi ong inson miyasining ish jarayoni hisoblanadi, uning
298
funksiyasi sifatida amal qiladi va undan ayri holda namoyon boʻlmaydi
, deb
e‘tirof etadi.
Hozirgi zamon fani inson miyasida yuz milliarddan ortiq asab
hujayralari uzluksiz ishlashini, ularning har biri oʻz navbatida boshqa oʻn
ming hujayra bilan axborot va signallar almashishini aniqlagan. Inson
miyasi, garchi uning massasi tana massasining atigi ikki-uch foizini tashkil
etsa-da, organizm ovqatdan oladigan butun energiya‘ning yigirma foiziga
yaqinrogʻini iste‘mol qiladi.
Mazkur oʻta murakkab biologik «kompyuter» ishini tadqiq etish
mumkin boʻlib, bu bilan maxsus fanlar shugʻullanadi, ammo falsafa bunday
tadqiqotlarni e‘tiborga olib, oʻz oldiga birinchi navbatda ongning tabiati
qanday, degan savolga uning vujudga kelishi va genezisini oʻrganish yoʻli
bilan javob berish vazifasini qoʻyadi. Bunda falsafa inson miyasining
funksiyasi sanalgan ongni oʻrganish bilangina cheklanmaydi, balki masalani
kengroq qoʻyadi: ongning boshqa shakllari, xususan oʻzga moddiy
tuzilmalardan paydo boʻlgan ong shakllari mavjud boʻlishi mumkinmi?,
degan savolga javob izlaydi. Shuningdek, falsafa ongning materiyadan oldin
paydo boʻlgan yoki u bilan mutlaqo bogʻliq boʻlmagan mohiyat
hisoblanishini nazarda tutadigan ta‘limotlarni ham istisno etmaydi.
Shunga qaramay bugungi kun nuqtayi nazaridan inson aqli tushunishga
qodir boʻlgan borliqqa tayanadigan falsafiy gʻoyalar ishonchliroq xususiyat
kasb etadi. SHu ma‘noda ong haqida hozircha faqat inson miyasi faoliyati
munosabati bilan aniq soʻz yuritish mumkin.
Yangi tabiiy-ilmiy ma‘lumotlar olinishi ongning tabiatini tushunishga
nisbatan materialistik yondashuvlar mavqeini kuchaytirmoqda. Ammo, kezi
kelganda shuni ta‘kidlab oʻtish lozimki, bu oʻta murakkab masala xususida
falsafaning materialistik yoʻnalishi vakillari oʻrtasida ham yagona fikr
mavjud emas. Masalan, XX asrning 50-yillari oxirida AQSh va Avstraliyada
ilmiy materializm vujudga keldi. U «vulgar materializm» anʼanasini davom
ettirib, mohiyat e‘tibori bilan ma‘naviy hodisalarni miya‘ning fizik holatlari
bilan tenglashtirdi (R.Rorti, G.Feygl, D.Armstron va boshqalar). 70-yillarda
AQSh va Kanadada yana bir falsafiy yoʻnalish – «emerjentistik materializm»
shakllandi (ingl. emerge – yuzaga chiqish, paydo boʻlish, yuzaga kelish).
Uning vakillari – M.Bunge, J.Margolis va boshqalar individul ruhiyat va
ongning evolyusion kelib chiqishi gʻoyasini himoya qilib, ruhiy hodisalarni
jismoniy hodisalarga bogʻlashga qarshi chiqdilar.
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, ongning ilmiy konsepsiyasi
hozircha eng mukammal va hozirgi zamon tabiatshunosligi talablariga
koʻproq darajada javob beradigan falsafiy konsepsiya boʻlib qolmoqda. aynii
shu sababli unga quyida mufassalroq toʻxtalamiz.
Ongning paydo boʻlishini faqat notirik materiyadan tabiiy yoʻl bilan
vujudga kelgan tirik materiya‘ning tadrijiy rivojlanishi mahsuli sifatida
299
tushuntirishga harakat qilinishi va ong tabiatining talqiniga «in‘ikos»
tushunchasini kiritilishi ongning falsafiy konsepsiyasidir.
Ong materiya‘ning
umumiy xossasi, in‘ikosning oliy tipi deb tavsiflanadi va ongning genezisiga
tabiiy-tarixiy nuqtayi nazardan yondasxilib, uning paydo boʻlishi mehnat va
til bilan bogʻlanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
