Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vaziri mirzo ulugʻbek nomidagi oʻzbekiston milliy universiteti

Insonning 
koʻp 
oʻlchovliligi
. 
Insonni 
oʻrganishga nisbatan 
«
introvertiv» va «ekstrovertiv
» yondashuvlar ayniqsa ajralib turadi.
Introvertiv yondashuv insonning ong, jon, ruhiyat, instinktlar, 
nuqsonlar, fazilatlar kabi muhim xususiyatlarini tahlil etib, uni «ichdan» 
tushunish, anglab etishni nazarda tutadi
. Bunda insonning jismoniy va 
ma‘naviy mohiyati haqidagi falsafiy mulohazalar aksariyat hollarda tabiiy 
fanlarning empirik ma‘lumotlariga, avvalambor biologiya va psixologiya 
yutuqlariga tayanadi, lekin ba‘zan mistika, ezoterika, okkultizm bilan 
belgilanadi. Bunday yondashuvlar ayniqsa nemis antropologlari M.Sheler 
(1874–1928) va A.Gelen (1904–1976), avstriyalik faylasuf K.Lorens (1903–
1989) ijodiga xosdir.
Ekstravertiv yondashuv insonga nazar tashlash, uning mohiyatini tahlil 
qilish goʻyoki «sirtdan» amalga oshiriladiki, buning natijasida diqqat 
markazidan uning ijtimoiy va tabiiy mohiyati oʻrin oladi;tegishli moʻljallarga 
muvofiq insonning Xudo, kosmos, universum va shu kabilar bilan aloqasi 
tahlil qilinadi.
Bu erda falsafa koʻpincha tarix, sotsiologiya, ekologiya, 
teologiya bilan ittifoq tuzadiki, bu hol diniy falsafa vakillari N.A.Berdyaev, 
S.N.Bulgakov, S.L.Frank, N.O.Losskiy kabi vakillariga koʻproq xosdir. 
Shunday qilib, insonni falsafiy tushunish uchun yagona asos mavjud 
emas, xuddi shuningdek bunday asos yaqin kelajakda paydo boʻlishiga umid 
qilish uchun ham asoslar yoʻq. Hozircha faqat shuni qayd etish mumkinki, 
diqqat markazidan yuqorida sanab oʻtilganlardan qaysi biri, chunonchi: 
kosmos, tabiat, Xudo, jamiyat yoki bevosita inson oʻrin olganiga qarab, 
1
Qarang: Саъдий Шерозий. Рубоийлар. –Т.: Шарқ, 1995. –Б.26 
2
Саъдий Шерозий. Рубоийлар.–Т.: Шарқ, 1995. –Б. 26 

---

310 
falsafa tarixida insonni tushunish bilan bogʻliq masalalarni hal qilishda asos 
boʻladigan turli falsafiy nuqtayi nazarlar farqlanadi. Ularning orasida 
kosmotsentrizm, teotsentrizm, sotsiotsentrizm va antropotsentrizm ayniqsa 
keng tarqalgan boʻlib, turli davrlarda ularning har biri har xil koʻrinishda 
namoyon boʻlgan, lekin inson muammolarini oʻrganuvchi falsafiy 
konsepsiyalarda doim u yoki bu tarzda mavjud boʻlgan.