O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazairligi guliston davlat universiteti

 
XVI – XIX asr ikkinchi yarmida qoraqalpoqlar
Reja: 
1.
 
Qoraqalpoq halqining kelib chiqishi haqida ma’lumotlar. 
2.
 
XVI – XIX asr boshlarida qoraqalpoqlar. 
3.
 
Oydo’stbiy qo’zg’oloni. 
4.
 
Qoraqalpoqlarda ijtimoiy – iqtisodiy hayot. 
5.
 
Qoraqalpoq halqining madaniyati. 
Tayanch tushunchalar: 
Qoraqalpoqlarning kelib chiqishi haqida turli ilmiy farazlar. qoraqalpoqlarning 
yashagan hududlari va qoraqalpoq davlatchiligi tarixi. Edigey. qoraqalpoqlarning 
turmushi va xo’jaligi. Xiva xonligining qoraqalpoqlar hududlariga hujumi va ularni 
buysundirishga bo’lgan harakatlari. qoraqalpoqlar madaniyati.
Bexistun yozuvlarida miloddan avvlgi VI asrda hozirgi Qoraqalpog’iston 
hududida saka tigraxauda (cho’qqi kigiz qalpoqli) qabilalari yashab o’tganligi haqida 
ma’lumot beriladi. VI-VIII asrlarda Orol dengizi atroflarida bijanak va o’g’uz etnik 
guruhlari shakllandi. Ana shu bijanaklar qoraqalpoqlarning ajdodi hisoblanadi. VIII-

---

19 
X asrlarda qoraqalpoq halqi tashkil topa boshlagan davrda, Orol atrofi Kerder viloyati 
deb atalgan. 
1221 yilda CHingizxon qo’shinlari Urganchni egallab, Amudaryo to’g’onini 
buzib tashladi. Endi Amudaryo Kerder viloyati tomon emas, g’arb tarafga oqa 
boshlagan: ekin yerlarining qurib qolishi sababli qoraqalpoqlarning bir bo’lagi Volga 
va YOyiq daryolari bo’ylariga, Qora dengiz qirg’oqlari, Sirdaryo yoqalari sari 
kuchayib ketganlar. 
XII-XIII asr rus yilnomalarida qoraqalpoqlar «cherniye klobuki», sharq 
manbalarida «qora bo’rkli» tarzida tilga olinadi. XIV asr oxirlarida qoraqalpoqlar 
Volga va YOyiq daryolari oralig’ida tashkil topgan No’g’oy (Mang’it) xonligi 
tarkibida bo’lganlar. No’g’oy xoni Idigu (Edigey) 1419 yilda o’ldirilgach, taxt 
talashishlar natijasida xonlik kuchsizlandi. 
Bu harakat oldidan Oydo’stbiy xondan yordam so’ragan. Xiva xoni yordamida 
Oydo’stbiy Oqyoqish bo’yida (Hozirda Taxtako’prik tumanida) ulkan qo’rg’on 
qurdirgan. 
Qo’zg’olon oldidan qoraqalpoqlar orasida soliq yig’ish uchun Gadoyniyoz 
mahram yuborilgan. U qoraqalpoqlarning xitoy qabilasi boshlig’i Bekpo’latbiydan 
qo’zg’olon tayyorlanayotgani to’g’risida eshitadi. SHundan keyin mahram qo’ng’irot 
qabilasi boshlig’i CHo’nqorabiyning o’g’li Qobilbiy huzuriga keladi. Uning uyida 
qolib, odamlarini Xivaga jo’natadi. 1827 yil 25 iyul kuni xon Oydo’stbiy 
boshchiligidagi tayyorlanayotgan qo’zg’olon haqida eshitadi. Xon Oydo’stbiy 
qo’zg’olonchilarini yo’qotish uchun mahsus qo’shin to’plab, unga Muhammad 
Nazarbiy inoqni qo’mondon tayinlaydi va Xo’jayli shahriga jo’natadi. SHahar 
atrofida askarlar o’rnashadi. 
Oydo’stbiy qoraqalpoq kadxudo va biylarni to’plab, Orol dengizi bo’yida Sori 
atov degan mavzuda mashvarat qiladi. Yig’ilganlar maslahati bilan qoraqalpoq 
ovullariga otliq choparlar jo’natib, shunday buyruq beradi: «Hamma bola-chaqasi 
bilan qo’zg’olonga yig’ilsin. Kimda-kim bosh tortsa, u dushman hisoblanadi». 
Natijada barcha qoraqalpoqlar to’planib qulay yerda xandak qazib, shoh-shabbalar va 
aravalar bilan mudofaa to’sig’i qurishgan. 29 iyulda Oydo’stbiy o’zining ikki o’g’li 
Rizo va To’rani 300 botirga bosh qilib, Qo’ng’irot qo’rg’oniga chopovulga yuboradi. 
O’shanda Qo’ng’irot hokimi Muhammad YA’kub Mushrif qo’rg’on mudofaasini 
uyushtirgan. Urush peshingacha davom etgan. Oydo’stbiy askarlarining bir qanchasi 
nobud bo’lgan. Ba’zilari dengiz tomon qochgan. Rizo ham, To’ra ham bor 
imkoniyatni ishga solsalar-da, yengilganlar. 
Ma’lumki, qozoq xoni Abulxayrga qarshi olib borilgan urushda qoraqalpoqlar 
yengilgan edi. Bu mag’lubiyat natijasida ular azob-uqubatlarga duchor etilgan. 
Hususan, Sirdaryo bo’ylaridagi qoraqalpoqlar har yoqqa tarqab ketganlar. Ularning 
bir qismi esa Toshkent atrofiga ( CHirchiq bo’ylariga), boshqa bir qismi esa
Qizilqum orqali Xorazmga ( Orol dengizining janubiy sohillariga) ko’chib ketganlar. 
Mana shu mashaqqatli ko’chishlarning guvohi bo’lgan Jiyen Jirov o’zining « 
Darbadar el» nomli dostonini yaratgan edi. 
Qoraqalpoq adabiyotining ko’zga ko’ringan vakillaridan yana biri Kunxo’ja 
Ibrohim o’g’li (1799-1830 yy) edi. 

---

20 
Uning butun umri Muhtojlikda o’tgan. SHoirning «O’roqchilar», «Oq qamish», 
«CHo’ponlar» kabi she’rlari diqqatga sazovordir. 
Ajiniyoz Kasibay o’g’li (1811-1878 yy) qoraqalpoq halqining atoqli 
shoirlaridan biri. Mo’ynoqdagi eski maktabda o’qigan. Keyin Xivadagi 
SHerg’ozixon madrasasida ilm olgan. SHoirning « Bo’zatov» dostonida qorqalpoq 
halqining boshqa yurtlarga ko’chib ketishiga majbur etilganligi, katta mahorat bilan 
bayon etilgan. Ajiniyoz shoir she’rlarida vatanparvarlik, insonparvarlik g’oyalari 
ustun turadi.
SHoir Ajiniyozni butun O’rta Osiyoda tanitgan asari «Qiz Mengash bilan 
aytishuv» asari edi. 
Qoraqalpoq halqi adabiyoti uning asoschisi Berdaq (1827-1900 yy) nomi bilan 
mashhurdir. 
Berdimurod Qarg’aboy o’g’li Berdaq yoshligidan ota-onasidan yetim qolib, bir 
burda non uchun ovulma-ovul ish qidirishga majbur bo’lgan. U ijodini 18-19 
yoshlarida do’mbira chertib she’r aytishdan boshlangan. 25 yoshida iste’dodli shoir 
sifatida halq orasida tanildi. Uning she’rlarida halqning hayotida aks ettirilgan.
Berdaq tarixiy mavzularida ham qalam tebratgan. Uning «Avlodlar», 
«Omongeldi», «Oydosbiy», «Ernazarbiy» kabi asarlarida halq qaxramonlari faxr 
bilan kuylanadi.