O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim va zirligi

Sinusoidal tok zanjirlarida rezonans hodisasi

Sinusoidal tok zanjirining kirish toki va kuchlanishi faza bo’yicha ustma-ust tushsa va zanjirning to’liq qarshiligi z aktiv qarshilikka teng bo’lgan holatda zanjirda rezonans hodisasi ro’y beradi. R,L,S ketma-ket ulangan holatdagi rezonans kuchlanishlar rezonansi deyiladi. (3.25) munosabatdan z= R bo’lishi uchun X = 0 bo’lishi kerak. Bu holda:

z   R ^;
X=X_L-X_S; X=0; X_L=X_S bo’ladi. YA’ni

 L  ¹ ,

bundan

0
 ₀C

0
bu erda ^₀ - rezonans chastotasi.

_ ² _{LC  1} , (3.27)

Rezonans vaqtida tok eng katta qiymatga erishadi, chunki X_L=X_S bo’lib, tokning qiymati I=E/Rifodadan aniqlanadi. Bu holat uchun 3.12-rasmda vektorlar diagrammasi keltirilgan.
U  U   LI  ^{0 L} E ^.

L C 0 _R

E o’rniga uning kuchlanishi Uqabul qilinsa quyidagi nisbat
U_{L } I₀ L _ ₀ L _  _{ Q}

(3.28)

U IR R R

konturning asilligi deyiladi. Asillik rezonans vaqida induktivlik yoki sig’imdagi kuchlanish kirish kuchlanishidan necha marta ortiq ekanligini ko’rsatadi.

Radiotexnika qurilmalaridagiQ ning qiymati 300 ga teng bo’lishi mumkin. _{ }

-to’lqin qarshiligi deb ataladi. Rezonans hodisasida induktiv va sig’im qarshiliklarida kuchlanishning keskin ortib ketishi sababli bu rezonans kuchlanishlar rezonansi deyiladi. Kuchlanishlar ortishi tufayli induktivlik va sig’imda izolyasiya ishdan chiqishi mumkin.

0
R,L,S elementlari parallel ulanganda toklar rezonansi ro’y berishi mumkin. Bu

holatda ham rezonans shartlari oldingi holatdagi kabi: bo’ladi.

у  g;

  0;

b_L  b_C ;

 ² LC  1

3.13 – rasm.	3.14 – rasm.

Rezonans vaqtida b=0 bo’lib, u=g bo’lganligi sababli, tokning qiymati I=Uy=Ug ga teng, ya’ni kirish toki eng kichik qiymatga erishadi, son jihatdan aktiv qarshilikdagi tokka teng bo’ladi. I_L va I_C toklari o’zaro kompensatsiyalanadi, chunki

b  b

(3.14-rasm). I_L va I_C toklari kirish tokidan bir necha marta katta bo’lishi

L C

mumkin. SHu sababli, bunday zanjirdagi rezonans toklar rezonansi deyiladi.

  ^C L

• 
  to’lqin o’tkazuvchanligi,
  

_{Q } U₀C

Ug

_ ₀C g

_  - konturning asilligi deyiladi.

g

^{Toklar rezonansi vaqtida}   0 ^{, bundan} _{P  UI cos}   UI  S ^{; bu shuni ko’rsatadiki,} rezonans vaqtida reaktiv quvvat Q nolga teng bo’ladi. Aktiv quvvat to’la quvvatga

teng, ya’ni quvvat koeffitsienti

cos  ^P

UI

maksimal qiymatga erishadi:

cos  1^{. Toklar}

rezonansi asosan tok va kuchlanish orasidagi fazalar farqini kompensatsiyalashda foydalaniladi.

Nazorat savollari

1. 
   Sinusoidal tok zanjirini simvolik usul bilan hisoblashning ma’nosi nimadan iborat?
   
2. 
   R,L,S ketma-ket ulangan holat uchun zanjirning differensial va kompleks ko’rinishdagi tenglamalarini yozib bering.
   
3. 
   Kompleks qarshilik qanday ifodalanadi?
   
4. 
   Om qonunini kompleks ko’rinishida yozib bering.
   
5. 
   Vektor diagrammadan qarshiliklar uchburchagiga o’tilganda  burchakning qiymati o’zgaradimi?
   
6. 
   Quvvatlar uchburchagini chizib, izohlab bering.
   
7. 
   Parallel va ketma-ket ulangan zanjirlarda rezonans hosil qilish sharti nimadan iborat?
   

8. 
   Rezonans konturining asilligi deganda nimani tushunasiz?
   
9. 
   Rezonans holatida zanjirning to’la quvvati nimaga teng?
   
10. 
    Quvvat koeffitsienti cos qachon maksimum qiymatga erishadi?
    

4. Mavzu. Uch fazali tok zanjirlari

Reja:

1. Uch fazali o’zgaruvchan tok, uning avfzalliklari va manbaalari.

2. 
   Uch fazali zanjirlarda iste’molchilarni yulduz va uchburchak ulash.
   

3. Uch fazali zanjirlarda simmetrik va nosimmetrik ish rejimlar.

4. 
   Uch fazali zanjirlarda quvvat va uni o’lchanishi.
   

5. Uch fazali zanjirlarda simmetrik va nosimmetrik ish rejimlar. Neytral simi.

Tayanch so’z va iboralar: tizim, energiya manbai, EYUK, faza siljishi, faza, liniya, iste’molchi, generator, uzatish liniyasi, rotor, stator, induksiyalanish, simmetrik, EYUK ifodasi, ketma – ketlik, vektor diagramma, yulduz, uchburchak, liniya va faza kuchlanishi, munosabat, neytral, Kirxgof qonunlari, summa, nosimmetrik iste’molchi.

1. 
   Uch fazali o’zraguvchan tok, uning avfzalliklari va manbaalari. Vaqt birligi ichida sinusoidal qoida bo’yicha o’zgaradigan, bir xil chastotali o’zaro 120⁰gasiljigan 3 ta EYUK li elektr zanjiritizimidagi tok,uch fazali tok deyiladi. 1891 yilda mashxur rus elektrotexnigi M.O.Dolivo-Dobrovolskiy tomonidan ixtiro qilingan uch fazali tok generatori, motori va uzatish tizimi, ya’ni uch fazali tizim kompleksi jaxon miqyosida elektrotexnikaning fan texnikani etakchi soxasiga aylanishiga asos bo’ldi. Uch fazali EYUK 3 fazali generatorlarda xosil qilinadi. Ushbu generator qo’zg’almas stator va aylanuvchan rotordan iborat. Stator
   

chulg’amlari o’zaro teng qilib o’ralgan bo’ladi.

N

ω

3

120⁰

2
^ψ3 ^{= +1200}
Neytral

₁ ^ψ1 <sup>= 0

ψ</sup>2 ^{= -1200}

S

4.1-расм. Уч фазали генераторни тузилиши.

4.2-расм. Уч фазали ЭЮК нинг оний қийматини ўзгариши.

2.