O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta ′ lim vazirligi

Ehtiyojdan ko‘p ovqatlanish. Sabablari va oqibatlari 

XX  asrga  kelib  kamharakatlilik  (gipodinamiya)  va  ovqatlanishdagi 

mo‘l-ko‘lchilik  tufayli  insoniyatning  million-million  yillar  davomida 

moslashib  kelgan  turmush  tarzi  o‘zgardi.  Gipodinamiyaning  yuzaga 

kelishiga  sabab,  birinchidan,  texnika  va  mexanizmlarning  har  qanday 

jismoniy  faoliyatni,  hatti-harakatni  yengillashtirishda  tobora  kengroq 

ko‘lamda  qo‘llanilishi  bo‘lsa,  ikkinchidan,  kishini  bevosita 

harakatlanishga  majbur  qiladigan  sharoitning  yo‘qolib  borishi 

(masalan, yovvoyi hayvonlarni  ov uchun quvib tutish, urib yiqitish yoki 

ularning hujumidan qochib qutulish va boshqalar) tufayli sodir bo‘ldi. 

Odam  qancha  kam  jismoniy  harakat  qilib  ma‘lum  maqsadga  erishsa, 

---

305 

 

bu  unga  shuncha  yoqib  tushadi.  Jismoniy  faoliyatning  kamayishi  esa 

oziq-ovqatlar  bilan  tanaga  qabul  qilingan  quvvatning  sarflanishini 

cheklab qo‘yadi. 

Ovqatlanishdagi mo‘l-ko‘lchilik asosan XX asrlarda yuzaga keldi. 

Evolutsiya  jarayonida  qiyin  hazm  bo‘ladigan  dag‘al  ovqatlarga 

(kepagi  va  po‘sti  ajratilmagan  don  va  mevalar,  poliz  mahsulotlari  va 

boshqalar)  oshqozon-ichak  yo‘li  moslashib  ketgan  insoniyat  fan  va 

texnologik jarayonlarning yangidan-yangi muvaffaqiyatlari tufayli paydo 

bo‘lgan  va  tez  hazm  bo‘ladigan  shirinliklar,  hayvon  yog‘i  va 

go‘shti  ishlatib  tayyorlangan  mazali  taomlarni  tanovul  qilishta  ruju 

qo‘ydi. Bir vaqtning o‘zida bunday ovqatlar bilan qabul qilingan katta 

mikdordagi  quvvatning  ma‘lum  qismi  kamharakatlilik  bois 

sarflanmasdan  qoladi.  Vujud  va  undagi  barcha  tizimlarning  faoliyatida 

bu  salbiy  holat  hisoblanib,  moddalar  va  quvvat  almashinuvi  izdan 

chiqadi.  Natijada  yurakning  ishemik  kasalligi,  qon  bosimining  yuqori 

bo‘lishi, qonda xolesterin miqdorining ko‘payib ketishi, qandli diabet, 

ateroskleroz,  o‘t  va  siydik  yo‘llarida  tosh  paydo  bo‘lishi,  saraton 

kabi  ancha  xavfli  davr  xastaliklari  paydo  bo‘lishi  uchun  keng  yo‘l 

ochiladi. 

Ehtiyojdan ko‘p ovqatlanish dastlab iqtisodiy jihatdan rivojlangan 

davlatlarda  istiqomat  qiluvchi  o‘ziga  to‘q  kishilar  orasida  tarqalgan 

bo‘lib,  ko‘p  miqdordagi  mazali  taomlarni  tanovul  qilish  obro‘ 

hisoblangan. Bunday ovqat bilan tanaga barcha zarur oqsillar, yog‘lar, 

uglevodlar,  vitaminlar  hamda  minerallar,  ma‘lum  miqdordagi  quvvat 

qabul  qilinib  kishining  ularga  bo‘lgan  ehtiyoji  qonadi,  ko‘pgina 

yuqumli kasalliklar, avitaminozlar barham topadi, qolaversa, kishi o‘zini 

yaxshi sezadi. Mazali taomlarga ishtaha ham yuqori bo‘ladi va bu talab 

---

306 

 

moddiy imkoniyat darajasiga qarab oshib boraveradi. Ayni paytda oziq 

moddalari  va  quvvatga  boy  mahsulotlar  bilan  doimiy  ovqatlanish 

sog‘lik  uchun  ancha  xavfli  ekanligi  mutaxassislar  tomonidan  qayd 

qilina boshlandi, chunki yuqorida aytib o‘tilgan «davr kasalliklari» bilan 

og‘rish  asosan  mana  shu  aholi  guruhi  orasida  ko‘p  uchraydi.  «Davr 

kasalliklari»  ning  kelib  chiqishida  asosiy  oziq  moddalaridan  yog‘ 

alohida ahamiyat kasb etadi, uning miqdori me‘yordan ko‘p bo‘lishi 

xastaliklarga  chalinish  xavfini  kuchaytiradi.  Ovqat  umumiy  quvvatining 

ko‘pi  bilan  35%  yog‘  hisobidan  qoplanishi  me‘yor  hisoblanadi. 

Iqtisodiy  rivojlangan  ko‘pgina  davlatlarda  bu  ko‘rsatkich  ancha 

yuqori,  masalan,  AQSH  bo‘yicha  u  40%  ga  teng.  Mamlakatning 

shimoliy  qismidagi  aholi  ovqat  bilan  qabul  qilinadigan  quvvatning  45-

50%  ini  yog‘dan  oladi.  Insoniyatning  don  va  don  mahsulotlari 

iste‘mol  qilishi  yildan-yilga  ko‘payib  bormokda.  Bu  yerda  ham 

iqtisodiy jihatdan rivojlangan mamlakatlar rivojlanayotgan davlatlardan 

ancha oldinda, masalan, oldingilarida bu ko‘rsatkich yiliga jon boshiga 

725,76  kg  bo‘lsa,  keyingilarida  undan  2-5  marta  kam.  Muhimi 

shundaki, rivojlangan mamlakatlarda aholi buncha donni to‘g‘ridan-

to‘g‘ri  iste‘mol  qilmasdan,  uni  mollarga  yedirib  semirtiradi  va 

shundan  keyin  yog‘ni,  go‘shtni  yeydi.  Bu  holat  tanaga  to‘yingan 

yog‘  kislotalarining  ko‘p  mikdorda  kirishini  va  yuqorida  aytganimiz 

«davr kasalliklari» yuzaga kelishini tezlashtiradi. 

Uglevodlarni  iste‘mol  qilish  kishilik  jamiyatining  dastlabki 

davrlarida asosan kraxmal, kletchatka kabi dag‘al polimerlardan iborat 

bo‘lgan,  shirinliklar  faqat  meva-chevalardagi  glyukoza,  fruktoza 

shaklida  qabul  qilingan.  Insoniyat  shakarni  ixtiro  qilgandan  beri  uni 

---

307 

 

iste‘mol  qilish  yildan-yilga  ko‘payib,  oziq-ovqatlardagi  polimer 

ko‘rinishdagi uglevodlar nihoyatda kamayib bormokda. 

Hozirgi  kunda  dunyo  aholisining  har  biri  yiliga  20  kg  shakar 

iste‘mol  qilmoqda.  Kuba,  Kosta-Rika,  AQSH,  Avstraliya  va  Isroil 

davlatlarida  esa  bu  ko‘rsatkich  45  kg  va  undan  ham  ko‘proq. 

Yaponiya,  Tailand,  Filippinda  yashovchi  aholi  yiliga  22  kg, 

rivojlanayotgan  ba‘zi  bir  davlatlarda  esa  bundan  ham  kam  miqdorda 

shakar iste‘mol qilishadi.  

SHakarni ko‘p iste‘mol qiladigan xalqlar orasida tish, yurak-qon 

tomirlari  xastaliklari,  qandli  diabet,  ichak  raki  hamda  semizlik 

rivojlanayotgan  davlatlarda  yashaydiganlarga  qaraganda  ancha  ko‘p 

ekan. Qayd qilingan kasalliklarning yuzaga kelishida shakardan tashqari 

kundalik  ovqatda  un  mahsulotlarini  ko‘p  bo‘lishi,  jismoniy 

mehnatning kamayib ketishi, harakatning cheklab qo‘yilishi ham o‘rin 

tutadi. 

Agar  tana  vazni  me‘yorga  qaraganda  20%  ko‘p  bo‘lsa,  bu 

semizlik alomati bo‘lib, bunday odamlar uchun qon bosimining yuqori 

bo‘lishi,  yurakning  ishemik  kasalligi,  qonda  xolesterinning  ko‘payib 

ketishi,  qandli  diabet  va  boshqa  xastaliklar  «eshik  qoqib»  turishadi. 

AQSHda  bolalar  10-  20%,  kattalar  30-40%  oshiqcha  tana  og‘irligiga 

ega.  Shuning  uchun  bu  yerda  «davr  kasalliklari»  bilan  og‘rib,  halok 

bo‘layotganlar 

boshqa 

davlatlarga, 

ayniqsa, 

rivojlanayotgan 

mamlakatlarga  qaraganda  ancha  ko‘p.  O‘z  vaqtida  Gippokratning 

semiz  odamlar  ozg‘inlarga  nisbatan  kamroq  yashaydi,  degan  fikri 

hozirgi  kunda  ham  o‘z  kuchini  yo‘qotgan  emas.  Hisob-kitoblarga 

ko‘ra  tana  vazni  me‘yoridan  20%  oshiqcha  odamlar  orasida  o‘lim 

---

308 

 

me‘yoriy  tana  og‘irligiga  ega  odamlarga  qaraganda  50%  ko‘p 

bo‘lar ekan. 

Keyingi  yillarda  shu  narsa  ma‘lum  bo‘lib  qoldiki,  ko‘pgina 

rivojlangan  mamlakatlarda  semizlik  iqtisodiy  jihatdan  baquvvat  va 

jamiyatning  ardoqli  kishilari  orasida  oddiy,  unchalik  ta‘minoti  yaxshi 

bo‘lmaganlarga  qaraganda  kam  uchraydi.  Buning  sababi  yuqori 

martabali,  katta  boyliklarga  ega  odamlar  oshiqcha  ovqatlanishining 

zarari  haqida  ko‘proq  ma‘lumotlarga  ega  bo‘lib,  ular  tana  vaznini 

bir  me‘yorda  ushlab  turish  uchun  turli-tuman  vositalardan  keng 

foydalanadi. O‘rta hol hamda undan ham past tabaqadagi odamlar esa 

topgan-tutganini  iste‘mol  qilishga  sarflaydi  hamda  semirish  tufayli 

kelib  chiqadigan  xastaliklar  haqida  kamroq  o‘ylaydi.  Shunday 

maqsadni  ko‘zda  tutib  o‘tkazilgan  tadqiqotlar  Nyu-York  shahrida 

yashaydigan  va  past  tabaqaga  mansub  ayollarning  uchtadan  bittasi, 

yuqori tabaqadagilarning esa yigirmatadan bittasi oshiqcha vaznga ega 

ekanligini tasdikdaydi. 

Bolaligidanoq  ortiqcha  ovqatlanishga  odatlanganlar  tanasida 

qo‘shimcha yog‘ to‘qimalari paydo bo‘lib, ulg‘ayganida ham shu 

to‘qimalarning  rivojlanishi  hisobiga  osonlik  bilan  semirish  kuzatiladi. 

Kuzatuvlar  yoshligida  me‘yoridan  ko‘p  ovqatlanadigan  bolalarning 

beshtadan  to‘rttasi  ulg‘ayganidan  so‘ng  semirib  ketishini 

tasdiqdaydi.  Emadigan  bolani  sun‘iy  oziqlantirishga  o‘tkazish 

ko‘pincha ulgayg‘anidan keyin ham semizlikka olib keladi. 

Semirish  qon  bosimining  ko‘tarilishi,  qandli  diabet  va  boshqa 

«davr  kasalliklari»dan  qutulishning  eng  oson  yo‘li  bu  tana  vaznini 

me‘yorlashtirishdir. Buning uchun avvalo ozish, shunda oshiqcha tana 

vazni  bilan  birga  xastaliklar  ham  bartaraf  qilinadi.  Bunday  davolanish 

---

309 

 

davomli  va  oldindan  iroda  kuchini  talab  qiladigan  yo‘l  bo‘lib,  har 

kimning o‘ziga bog‘liq. Taomlarning kam kaloriyali bo‘lishi, kepakli 

undan  pishirilgan  nonlar,  yormalardan  tayyorlangan  ovqatlar,  karam, 

sabzi,  ko‘katlardan  tayyorlangan  salatlardan  tanlab  iste‘mol  qilish, 

spirtli ichimliklar, konfet, shokolad va tortlardan voz kechish lozim. Yana 

hayvon  yog‘i  aralashtirilgan  ovqatlarni  ham  cheklash  kerak.  Bir 

vaqtning o‘zida vujud uchun kerak bo‘ladigan asosiy oziq moddalari, 

vitaminlar  va  mineral  moddalar  me‘yordan  kamaymasligi  muhim. 

Shunday qilish kerakki, uglevodlarga bo‘lgan kunlik me‘yor (450-500 

g)  asosan  tarkibida  kletchatkasi  ko‘p  bo‘lgan  karam,  po‘sti 

olinmagan  olma,  sabzi,  ko‘katlar,  unchalik  shirin  bo‘lmagan  meva-

chevalar hisobidan qondirilishi kerak. Go‘sht, tuxum, baliq kabi oqsilga 

boy  mahsulotlarni  me‘yoridan  oshiq  iste‘mol  qilmaslik,  ayniqsa, 

yog‘li  go‘shtdan  o‘zni  tiyish,  tuxum  va  baliqni  ham  qovurib  emas, 

suvda qaynatib iste‘mol qilish maqsadga muvofiq. 

Ozishning  ikkinchi  sharti  bu  kam  kaloriyali  ovqat  yeyish  bilan  bir 

vaqtning  o‘zida  ko‘proq  harakatlanishdir  Har  ikkala  shartni  doimiy 

ravishda  bir-biriga  bog‘lab  olib  borish  kerak,  faqat  bittasini  batafsil 

bajarish bilan maqsadga erishish qiyin. Chunki birdaniga ko‘p yugurish 

yoki  betinim  jismoniy  mashq  bajaraverish  kimningdir  sog‘ligiga 

to‘g‘ri kelmaydi. Yaxshisi, ko‘proq piyoda yurish, har kuni oz-ozdan 

yugurish,  iloji  bo‘lsa  suzish  mashqlarini  bajarish,  ochiq  havoda 

ko‘proq sayr qilish yaxshi samara beradi. Bunday davolanish jarayonini 

davomli deb bejiz aytmadik, u oylab, yillab davom etishi mumkin. 

Ko‘pgina  odamlar  turli  xil  sabablarga  ko‘ra  yuqorida  aytilgan 

shartlarni  buzadi  yoki  to‘liq  bajarmaydi,  oqibatda  kuzda  tutilgan 

maqsadga erishilmaydi. 

---

310 

 

Ehtiyojdan  ko‘p  ovqatlanish,  kamharakatlilik  hamda  ruhiy-hissiy 

zo‘riqish  bilan  hayot  kechirish  yurak-qon  tomirlari  faoliyatining 

yomonlashuvi  bilan  bog‘liq  yurakning  ishemik  kasalliklari, 

kardioskleroz,  miokard  infarkti  kabi  xastaliklarning  ko‘payishiga  olib 

keladi. Hozir insoniyat ushbu kasalliklar bilan yoshu-qari demasdan bir 

xil  og‘rib,  yosh  nuqtai  nazaridan  serunum  mehnat  qiladigan  davrida 

bir umrga nogiron bo‘lib qolmoqda, hayotdan erta ko‘z yummokda. 

Yurakning  ishemik  kasalliklari  iqtisodiy  rivojlangan  mamlakatlar  aholisi 

orasida  ko‘p  uchraydi,  chunki  ular  iqtisodiy  past,  endigina 

rivojlanayotgan 

mamlakatlardagi 

kishilarga 

qaraganda 

yaxshi 

ovqatlanishadi,  transport  vositalaridan  keng  foydalanishadi.  AQSH  va 

boshqa  rivojlangan  mamlakatlarda  har  uchta  odamdan  bittasi  shu 

kasalliklardan  o‘ladi.  Yaponiyada  ham  bu  kasallik  uchrasada,  lekin 

AQSHga  nisbatan  ancha  kam,  buning  asosiy  sababi  Yaponiyaliklarning 

hayvon  yog‘ini  kam  iste‘mol  qilishlari,  kunlik  ovqatlarida  dengiz 

maxsulotlaridan keng foydalanishlaridir. 

Arterial qon bosimining surunkali ravishda yuqori bo‘lishi qonda 

xolesterinning  ko‘payishi,  qandli  diabet,  yurak  ishemik  kasalliklarini 

chuqurlashtiradi,  uning  miokard  infarkti  turiga  tezroq  olib  keladi.  Shu 

bois aytilgan xastaliklar qanchalik tez va asosli ravishda bartaraf qilinsa, 

yurakning koronar kasalliklaridan aholini shuncha yaxshi va o‘z vaqtida 

himoya qilish mumkin. 

Yurakning koronar kasalliklarini faqat to‘g‘ri ovqatlanish va faol 

jismoniy  mashqlar  bajarish  bilan  tamoman  yo‘qotish  mumkin  emas, 

chunki  bu  kasalliklar  irsiy  asosga  ham  ega.  Lekin  aytilgan  tadbirlar 

qo‘llanilib turilsa, minglab kishilarning hayotini saqlab qolish muqarrar. 

---

311 

 

Hozirgi  paytda  kishilar  orasida  keng  tarqalgan  kasalliklardan  biri 

bu  qon  bosimining  yuqori  bo‘lishi,  yani  gipertoniyadir  (xafaqon). 

Ushbu  kasallik  bilan  xastalanganlar  kasallik  tarixini  o‘rganib  chiqish 

shu narsani ko‘rsatadiki, kishi vaznining me‘yoridan yuqori bo‘lishi 

va  kundalik  ovqatda  osh  tuzining  ko‘p  ishlatilishi  gipertoniyaga  olib 

keluvchi asosiy sabablarga kirar ekan. 

Yaponiyada  osh  tuzining  boshqa  davlatlarga  nisbatan  ko‘p 

iste‘mol qilinishi ma‘lum. Bu yerda eng ko‘p uchraydigan kasalliklar 

yuqori  qon  bosimi  va  insult  ekanligini  olimlar  aynan  shu  narsaga 

bog‘lashadi.  Yaponiyaning  o‘zida  ham  tuzni  kamroq  ishlatadigan 

janubiy  aholi  orasida  shimoliy  qismida  istiqomat  qiluvchi  va  tuzni 

ovqatda ko‘p ishlatadiganlarga qaraganda xafaqon bilan og‘ruvchilar 

kam uchraydi. 

Amerikalik  tadqiqotchi  Lyuis  K.  Dalning  hayvonlar  va  odamlar 

ustida olib borgan uzoq muddatli kuzatishlari osh tuzini kam iste‘mol 

qilish  semiz  odamlarda  qon  bosimining  me‘yoriga  kelishida  yaxshi 

yordam qilishini ta‘kidlaydi. Agar ular kam tuz qabul qilish bilan birga 

kamquvvatli ovqat iste‘mol qilishsa yanada yaxshiroq bo‘ladi, bu esa 

tana  vaznining  kamayishi  sodir  bo‘lgunicha  qon  bosimini  sezilarli 

darajada kamaytirar ekan. 

Xafaqon  kasalligi  ham  ma‘lum  irsiy  asosga  ega,  ota-bobolari 

yuqori  qon  bosimi  bilan  og‘rib  o‘tgan  odamlar  tana  vazni 

me‘yoridan  oshiqcha  bo‘lmasa  ham  unga  mubtalo  bo‘laveradi, 

lekin ular kam tuzli ovqatlar iste‘mol qilsa xastalik kuchayishining oldi 

olinadi. 

Keyingi yillarda ovqatlanishda mo‘l-ko‘lchilikni xush ko‘rganlar 

orasida  qandli diabet kasalligi ko‘paydi. Masalan, AKSHda 1965-1973 

---

312 

 

yillar  ichida  ushbu  kasallik  bilan  og‘riganlar  soni  50%  ga  oshgan. 

Hindistonda  badavlat  shaharliklar  orasida  bu  xastalik  qishloq  aholisini 

qaraganda 2 baravar ko‘pligi qayd qilingan. 

Ayrim  olimlarning  fikricha,  ehtiyojdan  ko‘p  ovqatlanish,  vaqt-

bevaqt taomlanish qandli diabetning «katalizatori» bo‘lib hisoblanadi. 

Agar kishining tana vazni me‘yordan 20% oshiq bo‘lsa, uning qandli 

diabet bilan kasallanish xavfi ikki baravar oshar ekan. 

Bu kasallikka irsiy moyil odamlar ham ovqatlanishga e‘tibor berib, 

doimiy  suratda  badantarbiya  mashqlarini  bajarib  turishsa  va  tana 

vaznining  oshib  ketishiga  yo‘l  qo‘yishmasa  foyda  ko‘rishi 

aniqlangan. 

Ovqatlanishda  oshiqcha  quvvat  beruvchi  yog‘,  tez  hazm 

bo‘luvchi  har  xil  shirinliklar  hamda  turli  chanqoqbosdi  ichimliklarga 

o‘xshash  aralashmalarning  me‘yoridan  ziyod  qabul  qilinishi  tufayli 

orttirilgan  kasalliklardan  yana  biri  bu  rak,  ya‘ni  hali  to‘liq  davosi 

topilmagan capatondir. 

Saraton  bilan  ko‘pincha  yeyish-ichishda  mo‘l-ko‘lchilikka  ega 

bo‘lgan  davlatlardagi  yuqori  tabaqaga  mansub  kishilar,  yirik 

shaharlarda yashovchi o‘ziga tinch odamlar og‘riydi. Bunday kasallar 

iste‘mol  qiladigan  kundalik  ovqat  tahlil  qilib  chiqilganida,  ular 

ishlatadigan  oziq  moddalarning  aksariyati  o‘ta  tozalangan.  Masalan, 

kepagidan  tamoman  ajratib  olingan  un,  po‘sti  va  urug‘ida  tozalab 

olingan  meva-chevalar  (olma,  uzum,  anor  va  boshqalar),  shakar,  oq 

qand  kabi  mahsulotlardan  ekanligi  aniqlangan.  Bunday  ovqatni 

muntazam  iste‘mol  qilish  esa  ichaklardagi  o‘ziga  xos  mikroblarni 

o‘zgartirib,  kontserogen  birikmalar  (saraton  chaqiruvchi)  ishlab 

chiqaradigan  bakteriyalarni  ko‘paytirib  yuboradi.  Aksincha,  iste‘mol 

---

313 

 

taomlarida dag‘al ovqatlarning ko‘proq ishlatilishi, kepagi va po‘sti 

ajratilmagan  un,  meva-chevalar,  ko‘katlar,  poliz  mahsulotlari  va 

boshqalar  esa  kontserogen  moddalarning  tanadan  chiqib  ketishini 

amalga  oshirib,  saraton  xavfini  kamaytiradi.  Ushbu  fikrning  isboti 

sifatida  shu  narsani  misol  keltirishimiz  mumkinki,  Afrika  qit‘asining 

qishloqlarida  yashaydigan  aholining  ko‘p  mahsulotlarni  po‘stini 

olmasdan  iste‘mol  qilishi  va  bir  kecha-kunduzda  ajratadigan  chiqiti 

Yevropada  yashaydigan  odamlarnikiga  qaraganda  4-5  marta  ko‘pligi 

hamda  bir  vaqtning  o‘zida  ularning  to‘g‘ri  ichak  saratoni  bilan 

qariyb kasallanmasligi aniqlangan. 

SHahar  aholisining  saraton  bilan  ko‘proq  kasallanishini 

chaqiruvchi  omillardan  yana  biri,  bu  ularning  turli  xil  sun‘iy  usullar 

bilan tayyorlangan ichimliklarni (pepsi-kola, koka-kola, fanta va boshqa 

har xil buyoq hamda shirinlik qo‘shib tayyorlangan suyuqliklar) qishloq 

aholisiga  ko‘ra  ko‘p  iste‘mol  qilishidir.  Bunday  ichimliklar 

tarkibidagi  rang  beruvchi  moddalarning  kontserogenlik  xususiyati 

borligi esa sir emas. 

Biz  yuqorida  ehtiyojdan  ortiqcha  ovqatlanish  sabablari,  oqibatlari 

hamda uning zararidan qutulishning ayrim choralari haqida fikr yuritdik. 

Keragidan ko‘p mikdorda tanaga energiya qabul qilish va bir vaqtning 

o‘zida  kam harakat qilish kishilar  umrini qisqartirish, barvaqt nogiron 

bo‘lib qolish, yurak-qon tomirlari kasalliklari, qandli diabet va saraton 

kabi  xastaliklarga  mubtalo  bo‘lib  qolishi  borasida  «ongli»  qadamdir. 

Buning  oldini  olishda  eng  oson  hamda  eng  foydali  yo‘l  ommaning 

to‘g‘ri  va  oqilona  ovqatlanishi  hakida  keng  va  har  tomonlama 

tushuntirish ishlarini olib borish, kishilarning bu boradagi savodxonligini 

oshirishdir. 

---

314