O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta ′ lim vazirligi

Asosiy almashinuv 

Asosiy  almashinuv  deganda  vujudning  to‘liq  tinchlik  holatida, 

hazm qilish yo‘lida oziq moddaliri bo‘lmagani, tashqi muhit harorati 

optimal  bo‘lgan  paytda  undagi barcha  tiriklik  jarayonlarini ta'minlash 

uchun  sarflanadigan  minimal  quvvat  tushuniladi.  Asosiy  almashinuvni 

qayd  qilish  tanaga  hyech  qanday  ekzo-  va  endogen  omillar  ta'sir 

etmasdan  turganda,  muhit  harorati  18-20 

0

C  bo‘lganida  va  oxirgi 

ovqatlanishdan kamida 12 soat o‘tganidan keyin amalga oshiriladi va 

u  ma'lum  vaqt  davomida  ajralib  chiqqan  kilokaloriya  (kkal)  yoki 

kilojoullarda  (kj)  ifodalanadi.  Eslatib  o‘tamiz,  1  kkal  1litr  suvni  1

0

C 

isitish uchun ketgan issiqlik miqdori bo‘lib, u 4,18 Kj ga teng. Kjhalqaro 

birlik  hisoblanadi,  1  kkal  1000  kal  ga  Kj  1000  joulga  teng.  Asosiy 

almashinuvni  aniqlashdan  maqsad  shuki,  kishining  har  qanday  faol 

faoliyati  uchun  sarflanadigan  quvvati  uning  asosiy  almashinuviga 

nisbatan o‘lchanadi. 

Asosiy  almashinuv  katta  olamlarda  o‘rtacha  har  bir  kg  tana 

vazni  hisobida  1  soat  davomida  1  kkal  ga  teng  deb  qabul  qilingan. 

---

281 

 

Uning kattakichikligiga, kishining  yoshi, tana massasi va  bo‘yi hamda 

jinsi  asosiy  ta'sir  ko‘rsatuvchi  omillar  bo‘lib  hisoblanadi.  Bir 

odamning o‘zida asosiy almashinuv aniq bir o‘zgarmas ko‘rsatkich 

bo‘lmasdan, u (10-15 % gacha) o‘zgarib turadi, shuning uchun uni bir 

necha  marta  o‘lchab  o‘rtachasini  chiqarish  kerak.  Asosiy 

almashinuvni  o‘lchashda  oldindan  hisobkitob  qilib  topilgan  maxsus 

formulalardan foydalaniladi.  

Erkaklar uchun bunday formula: 

B = 66,4730 + 13,7516 P + 5,0033 H – 6,7550 A. 

 

Ayollar uchun esa :  

 

 

B = 655,0955 + 9,5634 P + 1,8496 H – 4,6756 A. 

 

 

B – asosiy almashinuv (Kkal/ kun) 

 

 

P – tana massasi (kg) 

 

 

H – bo‘y uzunligi (sm) 

 

 

A – yosh (yillarda). 

Yosh  bolalarda  asosiy  almashinuv  har  bir  kg  tana  vazniga  ko‘ra 

kattalarnikiga  nisbatan  yuqori  bo‘ladi.  Endi  tug‘ilgan  bolada  bir 

kecha – kunduzda u 50 kkal ga teng bo‘lib, bola 2 yoshga to‘lguncha 

tez o‘sadi va bu yoshning oxiriga kelib kattalarnikiga qaraganda 30–40 

%  ziyod  bo‘ladi.  Yosh  bolalarda  asosiy  almashinuvning  yuqoriligi 

ularda  tana  hujayralarining  yuqori  faolligi  va  to‘qimalarining  tez 

o‘sishi bilan izohlanadi. 

Bola  yoshi  14–15  ga  yetganda  asosiy  almashinuv  ham  kamaya 

boshlaydi.  Uning  asosiy  sababi  yosh  oshib  borishi  bilan  tanada 

oksidlanish jarayonlarining pasayib borishidadir. 

Asosiy  almashinuv  tanadagi  barcha  a'zolar  va  to‘qimalar 

to‘xtovsiz  faoliyat  ko‘rsatib  turishining  ko‘rsatkichi  bo‘lganligi 

---

282 

 

sababli,  tana  vazni  qancha  yuqori  bo‘lsa  u  shuncha  katta  bo‘ladi. 

Mushaklar,  suyaklar,  yog‘  va  boshqa  to‘qimalar  tananing  umumiy 

vaznini  tashkil  qilib,  ularning  oz  –  ko‘pligini  ham  asosiy  almashinuv 

ko‘rsakichiga  ta'sir  qiladi,  masalan,  bir  xil  tana  vazniga  ega  va 

mushaklar tizimi yaxshi rivojlangan kishilar tanasida yog‘ to‘qimalari 

ko‘p  bo‘lgan  semiz  odamlarga  qaraganda  asosiy  almashinuv  yuqori 

bo‘ladi. Shu bois tana – to‘shi atletik tuzilishga ega odamlarda aynan 

shu  vaznda  boshqalarga  qaraganda  asosiy  almashinuv  o‘rtacha  5% 

katta  bo‘ladi.  Semirish  darajasi  qancha  yuqori  bo‘lsa,  asosiy 

almashinuv  shuncha  kamayib  boraveradi.  Sog‘lom  tana  vazni 

me'yoridagi  odamda  soatiga  har  1  kg  tana  vazniga  nisbatan  ushbu 

ko‘satkich 0,90 kkal bo‘lsa, birinchi darajali semiz kishilarda 0,70 kkal, 

ikkinchi darajali semiz odamlarda 0,63 kkal ga tengligi aniqlangan. 

Vujudda quvvat almashinuviga faol ta'sir ko‘rsatuvchi omillarga 

havo  harorati,  tana  yuzasining  kengligi,  asab  va  endokrin  tizimlarining 

qo‘zg‘alishi,  ovqatlanish  va  bajariladigan  jismoniy  hamda  aqliy 

ishlarni kiritish mumkin.  Havo  harorati  10 

0

C  pasaysa,  tananing  quvvat 

sarfi  shuncha  foizga  oshadi.  Tana  yuzasi  qancha  katta  bo‘lsa,  tashqi 

muhitga issiqlik berish, ya'ni quvvat sarfi shuncha yuqori bo‘ladi. Asab 

tizimida 

kuzatiladigan 

oshiqcha 

qo‘zg‘alish, 

asabiylashish, 

achchiqlanish, xafa bo‘lish, kuyunish tegishli hujayra va to‘qimalarda 

oksidlanish 

jarayonlarini 

jadallashtirib, 

energiya 

almashinuvni 

kuchaytiradi. 

Ichki  sekretsiya  bezlari  faoliyatining  jadallashuvi  bilan  quvvat 

almashinuvining  kuchayishini  qalqonsimon  bez  misolida  aniq  ko‘rish 

mumkin.  Bu  bez  qonga  me'yordan  ko‘p  teroksin  gormonini 

---

283 

 

chiqarganda yuzaga keladigan bazedov kasalligiga yo‘liqqan odamda 

quvvat sarflash ancha yuqori bo‘ladi.  

Tanada  quvvat  sarflanishini  ovqatlanish  omili  anchagina 

kukchaytiradi.  Bu  narsa  ovqatning  spetsifik-dinamik  ta'siri  deyiladi. 

Ovqatni  chaynash,  og‘iz  bo‘shlig‘i,  me'dada  tegishli  hazm  shiralari 

bilan  aralashtirib  ichaklarga  o‘tkazish  hali  u  qonga  so‘rilmasdan 

quvvat  almashinuvini  kuchaytiradi.  Turli  oziq  moddalari  turlicha  ta'sir 

kuchiga ega. Eng kuchli o‘zgarish oqsillar iste'mol qilinganida kuzatilib, 

bu  vaqtda  quvvat  sarfi  asosiy  almashinuvga  nisbatan  30–40% 

ko‘tariladi.  Ayniqsa,  tuxum  va  qo‘y  go‘shti  tarkibidagi  oqsillar  bu 

borada kuchliligi bilan ajralib turadi. Shuning uchun qon bosimi yuqori 

odamlarda  bu  mahsulotlarni  iste'mol  qilish  yurak  urishini  tezlashtiradi, 

bosim yanada ko‘tarilib, kishi bezovtalanadi. Oqsilli taomlar ko‘proq 

iste'mol  qilinganida  asosiy  almashinuvning  yaqqol  kuchayishi 

ovqatlanishdan keyin 35 soatlarda kuzatiladi va ovqatning bunday ta'sir 

kuchi  12  soatgacha  davom  etadi.  Uglevodlar  va  yog‘lar  asosiy 

almashinuvni  o‘rtacha  7%  kuchaytirsa,  aralash  ovqatlar  quvvat  sarfini 

10% ga oshiradi. 

Jismoniy  ish,  ya'ni  tana  mushaklarining  qisqarishi  va  bo‘shashi 

bilan  amalga  oshiriladigan  har  qanday  faoliyat  quvvat  sarfini  keskin 

oshiradigan omillardir. Masalan, to‘quvchida o‘rtacha har bir kg tana 

vazniga nisbatan har soatda 2,76 kkal quvvat sarflansa, bu ko‘rsatkich 

g‘isht  teruvchida  5,71  kkal  ga,  shaxtadan  ko‘mir  qazib  oluvchilarda 

esa 6,21 kkal ga tenglashadi.  

Kishining  bir  kecha-kunduz  davomida  quvvat  sarflashi  shu  vaqt 

ichidagi  asosiy  almashinuv  vaovqatning  spetsifikdinamik  ta'siri 

ko‘rinishidagi quvvat sarfi hamda bajariladigan faoliyat uchun ketgan 

---

284 

 

quvvat  yig‘indisidan  iborat  bo‘lib,  u  tananing  vazniga,  yoshiga, 

jinsiga va eng muhimi, bajariladigan jismoniy ish hajmiga, uning og‘ir-

engilliligiga  va  davomliligiga  bog‘liq.  Bu  miqdor  o‘rtacha  2200  kkal 

dan  3500  kkal  gacha  bo‘ladi,  og‘ir  jismoniy  ishlar  qilinganida  esa 

6000 kkal gacha ko‘tariladi. 

Demak,  odamning  bir  kecha-kunduzlik  quvvat  sarfi  dastavval  u 

amalga  oshiradigan  jismoniy  ishning  miqdori  va  davom  etish  vaqtiga 

bog‘liq ekan. 

Kishi  bir  kecha-kunduz  davomida  qancha  quvvat  sarflasa,  ovqat 

bilan  shunga  ekvivalent  quvvatni  qabul  qilishi  kerak.  Buning  uchun 

mehnatga yaroqli turli xil kasb egalarining bajaradigan turli xil jismoniy 

faoliyat  xususiyatlari,  yoshi  va  jinsi  hisobga  olinib  tuzilgan  maxsus 

jadvallar mavjud. 

Halq  xo‘jaligining  turli  sohalarida  ishlaydigan  kishilarning 

bajaradigan mehnati bevosita jismoniy faoliyat nuqtai nazaridan har xil, 

shu  bois  ular  sarflaydigan  bir  kecha  –  kunduzlik  quvvat  ham 

turlichadir.Bu  holat  umumiy  quvvat  sarflanishini  keng  halq  ommasi 

orasida  aniqlashda  bir  qator  qiyinchiliklarni  keltirib  chiqaradi.  Shuning 

uchun bevosita ish jarayonida bajariladigan mehnatning hajmi, jadalligi 

hisobga olinib ishga yaroqli aholi 5 ta asosiy guruhga ajratilgan. Birinchi 

guruhga  aqliy  mehnat  bilan  shug‘ullanadigan,  kunlik  ish  faoliyatida 

juda  kam  jismoniy  harakat  bajaradigan  kishilar,  ya'ni  ilmiy  xodimlar, 

jurnalistlar,  idora  xodimlari,  rahbarlar,  EHM  operatorlari,  nazoratchilar, 

o‘qituvchilar, dispetcherlar, pult boshqaruvchilari, ikkinchi guruhga esa 

ish  jarayonida  yengil  jismoniy  mehnat  qiladigan  sanoat  mollari 

sotuvchilari,  aloqachilar,  hamshiralar,  sanitarlar,  talabalar,  tikuvchilar, 

radioelektron sanoati xodimlari, tarozibonlar, agronomlar, haydovchilar, 

---

285 

 

konveyerda  turib  ishlovchilar  hamda  maishiy  soha  bo‘yicha  xizmat 

qiluvchilar  kiradi.  Uchinchi  guruhga  kundalik  faoliyatida  o‘rtacha 

og‘irlikdagi  jismoniy  mehnat  talab  qiladigan chilangarlar,  stanoklarda 

ishlovchilar  va  ularni  sozlovchilar,  avtobus,  ekskavator,  buldozer 

haydovchilar,  jarrohlar,  temir  yo‘lchilar,  kimyoviy  zavod  ishchilari 

mansub  bo‘lib,  to‘rtinchi  guruhga  og‘ir  jismoniy  ish  bajaruvchilar, 

ya'ni  paxtakorlar,  sut  sog‘uvchilar,  poliz  va  sabzavotchilik  bilan 

shug‘ullanuvchilar,  qishloq  xo‘jalik  ekinlarini  sug‘oruvchilar, 

quruvchilar,  yog‘ochga  ishlov  beruvchilar,  metallurglar  kiradi. 

Beshinchi  guruhga  kundalik  mehnat  faoliyati  eng  og‘ir  jismoniy 

mehnat bilan bog‘liq betonchilar, daraxt kesuvchilar, g‘alla va boshqa 

donlarni  o‘rib  yig‘ib-oluvchilar,  pichan  va  beda  o‘ruvchilar,  yuk 

tashuvchilar tashkil qiladi. 

21-jadvalda  aytib  o‘tilgan  guruh  vakillarining  energiya  sarfi 

haqida ma'lumot keltirilgan.  

22-jadval 

 Turli yoshdagi aholi guruhlarining bir kecha-kunduzlik quvvat 

sarfi 

Aholi  

guruhlari 

Yoshga nisbatan 

qo‘shimcha guruhlar 

Energiya miqdori, kkal 

Erkaklar 

uchun 

Ayollar uchun  

 

I 

18-29 

30-39 

40-59 

2450 

2000 

2100 

2000 

1900 

1800 

 

II 

18-29 

30-39 

40-59 

2800 

2650 

2500 

2200 

2150 

2100 

---

286 

 

 

III 

18-29 

30-39 

40-59 

3300 

3150 

2950 

2600 

2550 

2500 

 

IV 

18-29 

30-39 

40-59 

3850 

3600 

3400 

3050 

2950 

2850 

 

V 

18-29 

30-39 

40-59 

4200 

3950 

3750 

- 

- 

- 

 

21-jadvalda  keltirilgan,  raqamlarni  tamoman  o‘zgarmas  deb 

qarash noto‘g‘ri, chunki vaqt o‘tishi bilan mehnat sharoiti o‘zgarib 

baradi,  ishlab  chiqarishda  turli  yordamchi  vositalar  paydo  bo‘ladi. 

Ikkinchi  tomondan  ekologik  nomutanosiblik  ham  quvvat  sarfiga  ta'sir 

ko‘rsatishi mumkin. Shu bois kishilarning quvvat sarfi me'yori tegishli 

vaqt o‘tishi bilan qayta ko‘rib chiqiladi. Keltirilgan ma'lumotlar 1992 

yili e'lon qilingan tegishli hujjatlardan olingan. 22-jadvalda har bir guruh 

uchun  mo‘ljallangan  asosiy  oziq  moddalarining  miqdori  haqida 

ma'lumot keltirilgan.  

 

23-jadval.  

Turli yoshdagi aholi guruhlari uchun mo‘ljallangan oqsil, yog‘ 

va uglevodlarning miqdori (gramm hisobida) 

Aholi  

guruh-

lari 

Yoshga 

nisbatan 

qo‘shim-

Erkaklar uchun 

Ayollar uchun 

Oqsillar 

 

 

 

 

 

Jami  Hayvon  Yog‘- Ugle- Jami  Hayvon  Yog‘- Ugle- 

---

287 

 

 

24-jadval 

 Bolalar va o‘smirlarda bir kecha-kunduzlik quvvat sarfi va  

asosiy oziq moddalariga talab me'yori 

 

 

Yoshi  

 

Jinsi  

 

Energiya 

(kkal) 

Oqsillar  

(g) 

 

 

Yog‘lar  

(g) 

 

Ugle- 

vodlar 

(g) 

 

Eslatma  

Jami   hayvon   

cha gu-

ruhlar 

oqsili 

lar 

vodlar 

oqsili 

lar 

vodlar 

I 

18-29 

30-39 

40-59 

72 

68 

65 

40 

37 

36 

81 

77 

70 

358 

335 

303 

61 

59 

58 

34 

33 

32 

67 

63 

60 

289 

274 

257 

 

II 

18-29 

30-39 

40-59 

80 

77 

72 

44 

42 

40 

93 

88 

83 

411 

387 

366 

66 

65 

63 

36 

36 

35 

73 

72 

70 

318 

311 

305 

 

III 

18-29 

30-39 

40-59 

94 

89 

84 

52 

49 

46 

110 

105 

98 

484 

462 

432 

76 

74 

72 

42 

41 

40 

87 

85 

83 

378 

372 

366 

 

IV 

18-29 

30-39 

40-59 

108 

102 

96 

59 

56 

53 

128 

120 

113 

566 

528 

499 

87 

84 

82 

48 

46 

45 

102 

98 

95 

462 

432 

417 

 

V 

18-29 

30-39 

40-59 

117 

111 

104 

64 

61 

57 

154 

144 

137 

586 

550 

524 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

288 

 

oqsili 

0-3 

oy  

 

115 

2,2 

2,2 

6,5 

   13 

Bir yosh 

gacha  

bo‘lgan  

bolalarda  

barcha  

ko‘rsatkich 

lar har bir  

kg tana  

vazniga  

nisbatan  

kg hi- 

sobida 

ketirilgan 

4-6 

oy 

 

115 

2,6 

2,5 

6,0 

13 

7-12 

oy 

 

110 

2,9 

2,3 

5,5 

13 

1-3 

yosh 

 

1540 

53 

37 

53 

312 

4-6 

yosh 

 

1970 

68 

44 

68 

272 

6 

yosh 

 

2000 

69 

45 

67 

285 

7-10 

yosh 

 

2350 

77 

46 

79 

335 

11-

13 

yosh 

 

o‘g‘il   2750 

90 

54 

92 

390 

qiz 

2500 

82 

49 

84 

355 

14-

17 

yosh 

 

o‘g‘il 

3000 

98 

59 

100 

425 

qiz 

2600 

90 

54 

90 

360 

 

25-jadval 

Qariyalar, homilador ayollar, emizikli onalarning bir kecha-kunduzlik 

quvvat sarfi va asosiy oziq moddalariga bo‘lgan talab me'yori 

---

289 

 

 

Yoshi  

 

Jinsi  

 

Energiy

a (kkal) 

Oqsillar  

(g) 

 

Yog‘la

r  

(g) 

 

Uglevodla

r (g)  

 

Eslatma  

Ja

mi  

Shun- 

dan 

hayvo

n 

oqsili 

 

 

Erkaklar  

 

Ayollar 

 

Xomilado

r ayollar  

Emizikli 

onalar 

60-

74 

75+ 

60 

74 

75+ 

 

2300 

1950 

1975 

1700 

+35 

0 

+47 

5 

68 

61 

61 

55 

+3

0 

+3

5 

37 

33 

33 

30 

+20 

+23 

77 

65 

66 

57 

+12 

+15 

335 

280 

284 

242 

+30 

+3 

(+)  Homilador 

ayollar 

va 

emizikli 

onalarda 

te 

gishli 

yoshdagi 

ayollar 

ko‘rsatkichla

riga 

qo‘shimcha 

ravishda 

hamda 

ko‘rsatilgan 

yoshdan 

yuqorisi 

 

26-jadval 

---

290 

 

 Ayrim kasb egalarining bir kecha-kunduzlik quvvat sarfi (kkal 

hisobida) 

Kasb egalari 

Jinsi  

Energiya  

sarfi 

O‘qituvchilar  

erkaklar 

ayollar  

2804 

2586 

Ilmiy  xodimlar,  aqliy  mehnat  bilan 

shug‘ullanuvchilar 

erkaklar 

ayollar 

2792 

2257 

Shahar transport haydovchilari 

erkaklar 

ayollar 

2900 

2400 

Qishloq xo‘jalik xodimlari 

erkaklar 

3021 

Traktor haydovchilari 

erkaklar 

3550 

Yuk mashina haydovchilari  

erkaklar 

3400 

Tovuqchilik fermasida ishlaydiganlar 

ayollar 

2955 

Sut sog‘uvchilar 

ayollar 

3206 

O‘rim-yig‘im 

ishlari 

bilan 

shug‘ullanuvchilar 

erkaklar 

ayollar 

3915 

3600 

Xashak yig‘uvchilar 

erkaklar 

ayollar 

4727 

4260 

O‘roqchilar  

erkaklar 

5280 

yer haydashda plug boshqaruvchilar 

erkaklar 

5000 

Pichan bog‘lovchi, g‘aram qiluvchilar 

erkaklar 

5600 

 

Yuqoridagi jadvallarda quvvat sarfi haqidagi ma'lumotlar o‘rtacha 

raqamlar bo‘lib, o‘zgarmas emas. Har bir kasb egasining bu boradagi 

ko‘rsatkichlarini  aniq  belgilash  uchun  tegishli  asbobuskuna  va 

---

291 

 

laboratoriya  jihozlaridan  foydalanilgan  holda  tadqiqotlar  o‘tkazish 

kerak.  Ular  maxsus  laboratoriyalarda  mutaxassislar  tomonidan  olib 

boriladi va tegishli ma'lumotnomalarda foydalanish uchun e'lon qilinadi. 

Yuqoridagi  25-jadvalda  ayrim  kasb  egalarining  kunlik  quvvat  sarfi 

haqida ma'lumot berilgan.