O’zbеkistоn Rеspublikаsi Оliy vа o’rtа mахsus

Назорат саволлари:

1. 
   Сутэмизувчилар бош мияси тузилишининг қайси хусусиятлари судралиб юрувчиларникидан фарқ қилади?
   
2. 
   Сезги органларидан қайсиси сутэмизувчиларда кучли ривожланган?
   
3. 
   Сутэмизувчиларнинг тили қандай вазифани бажаради?
   
4. 
   Сутэмизувчиларнинг тишлари бажарадиган функцияларига қараб қандай тишлар дейилади?
   
5. 
   Сутэмизувчиларнинг овқат ҳазм қилиш системаси қандай тузилган?
   
6. 
   Кавш қайтарувчиларнинг ошқозони бошқа сутэмизувчиларникидан қандай фарқ қилади?
   
7. 
   Сутэмизувчилар нафас олиш органларининг тузилиши ва функциясини тушунтиринг.
   
8. 
   Сутэмизувчиларнинг юраги неча камерали ва қандай қон айланиш доиралари бор?
   
9. 
   Сутэмизувчилар айириш органларининг тузилиши ва функциясини тушунтиринг.
   
10. 
    Сутэмизувчиларнинг кўпайиши ва ривожланишини изоҳланг.
    

17. Мавзу: Сутэмизувчилар (Mammalia) синфининг таснифи
режа:

1. 
   Сутэмизувчилар синфининг кенжа синфларига бўлиниши.
   
2. 
   Тухум қўювчи сутэмизувчилар, яъни содда даррандалар (Proto-theria) кенжа синфи вакилларининг ўзига хос тузилиш ва кўпайиш хусусиятлари.
   
3. 
   Тирик туғувчи сутэмизувчилар, яъни ҳақиқий даррандалар (Theria) кенжа синфи вакилларининг тузилиши ва инфрасинфларга бўли-ниши.
   
4. 
   Тубан даррандалар (Metatheria) инфрасинфига кирувчи халталилар туркуми.
   
5. 
   Юқори даррандалар (Eutheria) инфрасинфининг асосий туркум-лари.
   
6. 
   Ҳашаротхўрлар, қўлқанотлилар, кемирувчилар, товушқонсимонлар ва йиртқичлар туркумлари.
   

Таянч сўзлар: ўрдакбурун, ехидна, проехидна, вихухол, тенерек, тупай, импульслар, диастома, охотон, виверралар, мангустлар.
Мавзу баёни:
Ҳозирги замонда яшовчи сутэмизувчилар 4000 га яқин турларни ўз ичига олади ва 2 та кенжа синфга бўлинади: содда даррандалар ва ҳақи-қий даррандалар ёки тирик туғувчиларга. Содда даррандалар (Prototheria) кенжа синфига 1 та бир тешиклилар (Monotremata) туркуми киради. Улар сутэмизувчилар ичида энг примитиви ҳисобланади ва қуйидаги белгилари билан характерланади:

1. 
   Сариқ моддага бой бўлган тухум қўйиш йўли билан кўпаяди;
   
2. 
   Ичак ва сийдик-таносил тешиклари клоакага очилади;
   
3. 
   Сут сўрғичлари йўқ, сут безлари махсус ариқчага очилади, болалари шу ерга чиққан сутни ялайди;
   
4. 
   Елка камари судралиб юрувчиларнинг елка камарига ўхшаш, яъни тўш усти суяги бор;
   
5. 
   Гавда ҳарорати паст, 20-34⁰ С ўртасида ўзгариб туради;
   
6. 
   Юмшоқ лаблари ва тишлари бўлмайди.
   

Бир тешиклилар фақат Австралия, Янги Гвинея ва Тасманияда тар-қалган. Ўрдакбуруннинг гавдаси қалин ва юмшоқ жун билан қопланган. Тумшуғи сербар ясси ўрдак тумшуғига ўхшайди. Вояга етган ўрдакбурун-ларнинг жағларида тишлари бўлмайди. Бармоқлари орасида сузгич пардаси бор. Дарё қирғоқларидаги ковакларда яшайди. Сувда яхши сузади ва сув ҳайвонлари билан овқатланади.
Ехидна ташқи кўринишидан типратиконларга ўхшаб кетади, танасининг орқа томони сербар игналар билан қопланган. Австралияда тарқал-ган. Проехидна Янги Гвинеяда яшайди. Ехидна ва проехидна ерни ковлаб, ҳашаротларнинг личинкаси билан овқатланади.