O‘zbеkisтоn rеspublikаsi оliy vа o‘rта махsus та’liм vаzirligi

1.3.Xristian davlatlar. Rekonkistaning boshlanishi va mohiyati.
Xalifalikdagi aholinining katta qismi arab bo‘lmagan xalqlar edi. Mavrlar nisbatan juda ozchilikni tashkil etardilar. Pireneya yarim orolining istilo qilingan xalqlari garchi qisman arab tilini o‘rganib olgan (mosarablar), baʼzilari hatto musulmon dinini qabul qilgan (renegatos) bo‘lsalar-da, lekin ular bari bir, mavrlarga kelgindi istilochilar va zolimlar deb qarardilar. Tabiiyki, ular yarim orolda istilo etilmay qolgan va Pireneya yarim orolining shimol va shimoliy-sharqdagi togʼli oblastlardan janubga tomon asta-sekin hujum boshlagan qismini qo‘llab-quvvatlar edilar. Vestgot davlatining sobiq poytaxti bo‘lgan Toledo shahari arablarga sira bo‘yin egmadi. IX—XI asrlar davomida Toledo aholisi Kordova xalifaligiga qarshi bir necha bor qo‘zgʼolon qildi. Shimolda Аsturiya (bosh shahri Oviedo), Navarra va Ispan markasi territoriyalari arablar tomonidan istilo qilinmagan edi. Yarim orolning sharqidagi Ispan markasini bir vaqtlar Karl Buyuk istilo etgan edi. Mavrlarga hujum ham huddi ana shu yerdan boshlandi. Rekonkista bundan buyon keng milliy ozodlik harakatiga aylanib, unda tarkib topayotgan ispan xalqining turli xil sinflari: feodallar ham, shaharliklar ham, dehqonlar ham qatnashdilar. Rekonkista ispan xalqlarining ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot shart-sharoitlari taqozosi bilan kelib chiqqan zaruriy qonuniy jarayon edi. Togʼ-toshlarga surib chiqarilgan, dehqonchilik uchun zarur bo‘lgan yer maydonlardan mahrum etilgan, O‘rta dengizdan kesib qo‘yilgan ispanlar bir zamonlar o‘z ota-bobolari istiqomat qilib, keyin arablar tomonidan istilo etilgan va siqib chiqarilgan janubga tomon siljib borishlari kerak edi yoki bo‘lmasa, o‘z ishlab chiqaruvchi kuchlarining bundan buyong‘i o‘sishidan va o‘z millatlarining ravnaq topishidan voz kechishlari lozim edi. Bu bosqichda rekonkistaning boshida (keyinchalik ispan xalq eposida ideallashtirilgan) taxminan 1043-10990yillarda yashagan kastiliyalik Rodrigo Diaz de Vivar (Sid) turgan Uning boshchiligida kastiliyaliklar bungacha qirol Alfonso VI ustidan bir qator g‘alabalarni qo‘lga kiritishga muvaffaq bo‘lgan Almoravidlarni hal qiluvchi mag‘lubiyatga uchratdilar.
Rodrigo qo‘shinlari Valensiyani (1094) va uning atrofidagi bir qator hududlarni egallab olishdi. Bu Ispaniyada Almoravidlarning keyingi rivojlanishini to‘xtatdi. Rodrigoning g‘alabalari, albatta, tasodif emas edi. Ular uni mamlakatning siyosiy birligiga intilgan dehqonlar, shaharliklar va mayda ritsarlar tomonidan qo‘llab-quvvatlangani (xalifalikdagi feodal nizo va nizolardan farqli o‘laroq) bilan izohlangan. Rodrigo Diasning o‘limidan so‘ng Almoravidlar Valensiyani qaytarib olishsa-da, Toledo kastiliyaliklar qo‘lida qoldi. Biroq diniy murosasizlik siyosatini olib borgan, mozarablarni zulm va quvgʻin qilgan, mulklarini tortib olgan va ayni paytda bosib olingan hududlarni ayovsiz talon-taroj qilgan almoraviylarning yarim asrdan ortiq hukmronligi dehqonlar qoʻzgʻolonlari toʻlqinini keltirib chiqardi. Bu qoʻzgʻolonlar (1110 va 1117-yillar) Kastiliya va Aragon qoʻshinlarining mavrlarga qarshi kurashi bilan birlashdi. Kastiliyaliklar Almoravidlarning bosqinlarini qaytarishdi va aragonliklar Saragosani egallab olishdi (1118). Bu vaqtda afrikalik berberlar orasida almohadlar (Marokashning togʻli hududlarida yashagan berber qabilalarini birlashtirgan musulmon sektalaridan biri) katta ahamiyat kasb etdi.Ular XII asrning oʻrtalarida va ikkinchi yarmida Almoravidlarga hujum qildilar. Pireney yarim orolining barcha musulmon hududlarini bosib oldilar.
Shimoldagi xristian davlatlari XI asrda taifalar hisobiga kuchini asta-sekin oshirib borsalar ham, ular oʻzaro kelishmovchiliklarda ham katta kuch sarfladilar. Bu kamchiliklarga qaramay, bir nechta qudratli podshohlar o‘z hayotlarida katta kuch va hududlarni to‘pladi. "Buyuk" ("el Mayor") deb nomlangan Navarra qiroli (1000-1035) Sancho III bu qudratli rahbarlarning birinchilaridan biri edi. Sancho o‘z hokimiyatini Kantabriyaga kengaytirdi, Kastiliya bilan Navarraga qo‘shildi va Leon qirolligidan Tierra de Kamposni (Pisuerga va Sea daryolari orasidagi) tortib oldi. U, shuningdek, Aragon okruglari ustidan nazoratni qo‘lga kiritdi va Kataloniya grafliklarida ma'lum darajada hukmronlikni tasdiqladi. Vesgotlar davridan beri eng yirik ispan nasroniy qirolligini birlashtirgan Buyuk Sancho o‘zini "Ispaniyaning barcha qirolliklarining qiroli" deb atay boshladi. Biroq, Navarraning gegemonligi Sanchodan keyin o‘z kuchini yoqota boshladi. 1035-yilda vafot etganida, uning mulklari vasiyatnomasiga ko‘ra o‘g‘illari o‘rtasida taqsimlandi va uchta eng kattasini qirollar sifatida tan olindi: Garsiya, Navarra qiroli; Fernando, Kastiliya qiroli; va Aragon qiroli Ramiro I. Shunday qilib, Kastiliya ham, Aragon ham Buyuk Sanchoning vasiyatiga binoan qirollik sifatida paydo bo‘ldi.
Kastiliyaning birinchi qiroli Fernando I (1035—65) Sanchoning oʻgʻillari orasida eng eʼtiborga sazovoriga aylandi. 1037-yilda Leon qiroli Bermudo III Buyuk Sancho qo‘shib olgan Tierra de Kamposni qaytarib olishga uringanida, Fernando I Tamarada u bilan jang qildi. Bermudo jangda vafot etdi, bu Fernandoga uning qirolligi hududlariga da'vo qilish va egallashga imkon berdi va shu bilan Kastiliya va Leonni vaqtincha birlashtildi. 1054-yilda Fernando Atapuerka jangida o‘zining katta akasi Navarralik Garsiya III ni (1035–1054) mag‘lub etdi va o‘ldirdi, bu unga Kastiliyaning Navarra bilan chegarasini Ebro daryosigacha kengaytirishga imkon berdi. U shuningdek, musulmonlarga qarshi hujumlarni davom ettirib, g‘arbdagi musulmon shaharlari, jumlada Viseu va Koimbra ustidan nazoratini kengaytirdi. Musulmonlar keyinchalik bu hududlarni vaqtincha qaytarib olishdi. Fernandoning qudrati va obro‘sini, u Toledo, Sevilya, Badajoz va Saragosa musulmon hukmdorlarini unga soliq to‘lashga majbur qilishida ko‘rish mumkin. Xulosa qilib aytganda, Fernando I Kastiliyani xristian davlatlarining eng qudratli davlatiga aylantirdi, ammo 1065-yilda vafot etganida u o‘z mulkini vorislariga taqsimlab berdi. Uning toʻngʻich oʻgʻli Sancho Kastiliyani qabul qilib, uni Sancho II sifatida boshqara boshladi. Alfonso Leon ustidan hukumronlik qildi, Garsiya esa Galisiyani oldi. Shunigdek qizlariga ham bir necha shaharlarni meros sifatida taqdim etdi. Sancho II (1065–72) agressiv siyosat olib borib, Galisiya va Leonni aka-ukalaridan tortib oldi, biroq u singlisining Zamora shahrini qamal qilish chogʻida halok boʻldi. Ayni paytda Toledoda Surgunda bo‘lgan Alfonso Kastiliya qiroli etib tayinlandi va Alfonso VI sifatida taxtga chiqdi. Alfonso VI hukmronligining eng muhim voqeasi Toledoning zabt etilishi edi. Uzoq qamaldan so‘ng Alfonso qo‘shinlari 1085-yilda shaharga kirib, uni Kastiliyaning bir qismiga aylantirdilar. Toledo o‘sha paytgacha nasroniylar musulmonlardan tortib olgan eng katta shahar edi va ayni paytda shaharda ko‘plab musulmon aholi istiqomat qilardi.
Alfonso VI (1065-1109)ning Toledoni bosib olishi musulmon-xristian dushmanligining kuchayishiga sabab bo‘lishidan tashqari, mustaqil Portugaliya qirolligining paydo bo‘lishiga zamin yaratdi. Ko‘plab frantsuz ritsarlari Alfonsoning kampaniyasiga qo‘shilishdi va Toledoni muvaffaqiyatli qamal qilishda qatnashdilar. Alfonso ularni ajoyib tarzda mukofotladi. Ulardan biri Lotaringiyalik Genrix (Ispaniyada Enrike de Lorena nomi bilan tanilgan) Alfonsoning noqonuniy qizi Teresaga uylandi va Galisiya janubidagi hozirgi Portugaliyaning kichik hududi bo‘lgan Portugaliya grafligini mahr sifatida oldi. 1112-yilda Genri vafot etganida, Tereza ularning o‘g‘li Afonso (Alfonso Enrikes) nomidan qirolicha graflikni boshqardi. O‘zining uzoq hukmronligi davrida Afonso janubdagi Tagus daryosigacha bo‘lgan erlarni qaytarib olib, Portugaliya hududini kengaytirdi. 1147-yilda uning qo‘shinlari Lissabon shahrini egalladi. Afonso va uning onasi Portugaliyani Leon-Kastiladan mustaqil qilish uchun harakat qilishdi. 1143-yilda oʻzini qirol va 1144-yilda papaning vassali deb eʼlon qildi. Va nihoyat 1179 yilda Portugaliya qirolligi papa tomonidan tan oldi.¹²
1172 yilda Almohadlar Ispaniyada katta yurish olib borib, avval Sevilyani, keyinroq Al Andalusning katta qismini egallab olishdi. 1195 yilda Alarkos jangida ular Kastiliyalik Alfonso VIII qo‘shinlari ustidan yirik g‘alabaga erishdilar. Musulmonlar, ko‘p jihatdan Almohadlar sulolasining harakatlari tufayli, Alarkos jangida ispanlarni qattiq mag‘lubiyatga uchratib, Toledodan tashqari deyarli barcha Yangi Kastiliyani qaytarib olishga muvaffaq bo‘lishdi.¹³
XIII asrning boshlarida. to‘rtta qirollikning (Kastilya, Leon, Navarra va Aragon) birlashgan harbiy kuchlari, shuningdek, boshqa YYevropa davlatlaridan, ayniqsa Frantsiyadan kelgan salibchilar Las-Navas-de-Tolosa jangida (1212 yilda iyul) Almohadlarni hal qiluvchi mag‘lubiyatga uchratdilar. Bu jang yarim oroldagi asosiy musulmon hokimiyatining tugatilishini belgilab berdi. Ushbu g‘alabadan keyin rekonkistaning muvaffaqiyati ta'minlandi. Ko‘p asrlik kurash o‘zining oxirgi hal qiluvchi davri XIII asrga kirdi. Musulmonlar mulklarini bosib olish tezlashdi.