O'zbekiston respublikasi oliy va orta mahsus ta’lim vazirligi

45

5-ILOVA

Kichik guruhlarga berilgan topshiriqlar

Bakteriyalarning shakli, hujayra tuzilishi va harakatlanishini o’rganish

>	f	>	f	>	f	>	f
Mikroorganizmlar haqida umumiy tushunchalarni taxlilini tuzish		Mikroorganizmlar klassifikatsiyasi taxlilini tuzish		Bakteriyalarning hujayra tuzilishi taxlilini tuzish		Bakteriyalarning harakatlanishi taxlilini tuzish

t t t t
ж

O’qituvchi ko’rsatma beradi va yo’naltiradi

▼

>	f	>	f	>	f	>	f
Mikroorganizmlar haqida umumiy tushunchalarni taxlilini taqdim etadilar		Mikroorganizmlar klassifikatsiyasi taxlilini taqdim etadilar		Bakteriyalarning hujayra tuzilishi taxlilini taqdim etadilar		Bakteriyalarning harakatlanishi taxlilini taqdim etadilar

Berilgan javoblar muxokama va taxlil qilinadi
6-ILOVA
Uyga vazifa

1. 
   O’tilgan mavzuni o’zlashtirish
   
2. 
   Nazorat savollariga javob yozish
   

Nazorat savollari

1. 
   Mikroorganizmlarni qanday ko‘ra olamiz?
   
2. 
   Mikroorganizmlar klassifikatsiyasi qanday tartibga ega?
   
3. 
   Tur bilan shtamm o‘rtasida qanday farq bor?
   
4. 
   Bakteriyalar shakli bo‘yicha necha turga bo‘linadi?
   
5. 
   Bakteriyalar hujayra tuzilishi bo‘yicha qanday organizm turiga kiradi?
   

46

Nazariy o'quv mashg'ulotining o'qitish texnologiyasi 3-Mavzu: Bakteriyalarning kopayishi, spora hosil qilishi va sistematikasi O'quv mashg'ulotining o'qitish texnologiyasi modeli

Vaqt 80	Ta’lim oluvchilar soni
O'quv mashg'ulot shakli va turi	Nazariy: to'liq o'quv mashg'uloti.
O'quv mashg'ulot rejasi	Bakteriyalarning ko‘payishi Bakteriyalarning spora hosil qilishi Bakteriyalarning sistematikasi
O'quv mashg'ulotining maqsadi mikrobiologiya fan tizimi haqida umumiy tushuncha
O'qitish natijasi	Ushbu mavzuni o'zlashtirish natijasida o'quvchilar laboratoriya asbob uskunalarda foydalanish, mahsulotlarning sifatini baholash kabi kasbiy kompetensiyalarga ega bo'ladilar.
Pedagogikvazifalar: Bakteriyalarning ko ‘ payishini tasnifini berish. Bakteriyalarning spora hosil qilishini tushuntirish. Bakteriyalarning sistematikasini ochib berish va boshq.	O'quv faoliyati natijalari: Bakteriyalarning ko‘payishini tasniflaydilar. Bakteriyalarning spora hosil qilishini aytib beradilar. Bakteriyalarning sistematikasini tartibli ravishda izohlab beradilar.
O'qitish metodlari	Ma’ruza/ suhbat/ baxs/ fanga doir boshqalar.
O'qitish vositalari	Matnlar, yozuvlar taxtasi, slaytlar, proektor, kompyutr.
Qaytar aloqaning usul va vositalari	Ogzaki nazorat: savol-javob.
Oquv faoliyatini faoliyatini tashkil etish shakli	Guruh shaklida
O'qitish sharoiti	Auditoriya xonasida
Qaytar aloqaning usul va vositalari	savol-javob, test, bajarilgan o’quv topshiriqlarni baholash.

47

O'quv mashg'ulotining texnologik xaritasi

Ish bosqichlar va vaqti	Faoliyat mazmuni
	O'qituvchi	Ta’lim oluvchi
1- O'quv mashg'ulotiga kirish (5 daqiqa)	Tashkiliy qisim: 1. O'quvchilarning davomati va darsga tayyorgarligini aniqlash	Mashg'ulotga tayyorlanadilar
II Asosiy bosqich (65daqiqa)	Tayanch bilimlarni faollashtirish; Uyga berilgan vazifalarni nazorat qiladi va o’tilgan mavzu bo'yicha savollar beriladi. Maqsad va vazifani belgilanishi; Mashg'ulotning nomi, rejasa, maqsad va o'qitish natijalari bilan tanishtirish. Mustaqil ishlash bo'yicha adabiyotlar bilan tanishtiradi; O'quv mashg'ulotida o'quv ishlarini baholash mezoni va ko'rsadkichlari bilan tanishtiradi.(1 -ilova) Ta’lim oluvchilar bilimini faollashtirish: Tezkor-so'rov, savol-javob, aqliy xujum, o'ylang va juftlikda fikir almashing va boshqa texnikalar orqali bilimlarini faollashtiradi. Yangi o'quv materialini mustahkamlash: Nazariy mashg'ulotning rejasi va tuzilishiga muvofiq, o'qitish jarayonini tashkil etish bo'yicha harakatlar tartibini bayon etadi. Asosiy holatlarni yozdiradi: Slaydlarni Pover Point tartibida namoish va sharhlash bilan bo'yicha asosiy nazariy holatlarni bayon qiladi. (2-ilova) Yangi o'quv materialini mustahkamlash: Mustahkamlash uchun savollar beriladi.(3-ilova), Jarayon kechik guruxlarda etilishini ma’lum qilinadi. Kichik guruhlarga bo'linadi, kichik guruhda ishlash qoidasi bilan tanishtiradi (4- ilova), har bir guruhga topshiriq beradi (5- ilova) va baholash me’zoni bilan tanishtiradi. Ishni bajarish yo'riqnomasini beradi: Guruhlarda ishlashni boshlashga ruxsat beradi. Har bir kichik guruh ishtirokchisi	Uy vazifasini taqdim etadilar. Savollarga javob beradilar. Mavzu nomini va rejasini yozib oladilar. Diqqat qiladilar. Savollarga javob beradilar.Yozib oladilar. Diqqat qiladilar. Savollarga javob beradilar. Topshiriqlarni yozib oladilar. Kichik guruhlarga bo'linadilar. Kichik guruhda ishlash qoidasi bilan tanishadilar. Har bir guruh o'z topshiriq varaqlari bo'yicha faoliyatini boshlaydi.

48

	vazifani bajarish tartibini tushunganligini aniqlash maqsadida qaytar aloqa o'tkadi. Bajarish jarayonini kuzatadi, maslaxatlar beradi. Ishga ajratilgan vaqt tugaganini ma’lum qiladi, guruhlar taqdimotini tashkil etadi. Guruh a’zolariga diqqat bilan ishitishlarini va savolar berishlarini, shu bilan birga o'zaro bir-birlarini baholashlarini eslatadi. Javoblarni to'ldiradi va qisqacha xulosalar qiladi: Guruhlar ishini o'zaro baholashni o'tkazadi, mavzuning har bir qismi bo'yicha xulosalar qiladi, eng asosiylariga e’tibor qaratadi, berilayotgan ma’lumotlarni daftarga qayt etishlarini eslatadi. Mavzuning kasbiy faoliyatlaridagi ahamyatlari bilan bog'lab mavzuni yakunlaydi.	Har bir guruh sardorlari chiqib o'z ishlarini taqdim qilishlarini aytadi. Berilgan qo'shimcha savollarga javob beradilar. Guruh ish natijalarini o'zaro baholaydilar. Ma’lumotlarni daftarga qayd qiladilar.
III Yakuniybosqich (5 daqiqa)	Mashg'ulot yakuni: Faol ishtirok etgan o'quvchilarni javoblarini izohlab baholaydi. Uyga vazifani berilishi: Kelgusi mashg'lotga vazifa va uni bajarish yuzasidan yo'riqnoma beradi. (6-ilova)	Baholari bilan tanishadilar. Topshiriqni yozib oladilar.

49

1-ILOVA
Mikrobiologiya” fanidan o’quvchilarning bilimini baholash mezoni.

T/r	Mezonlar	Baho
1	Olgan bilimlarini ishlab chiqarishda qo’llay oladigan,ushbu fanni boshqa fanlar bilan bog’lay oladigan,mustaqil ish va vazifalarini to’liq bajaradigan va yangilik kiritishga intilgan,har jixatdan boshqa o’quvchilarga o’rnak bo’ladigan	5
2	O’quv ko’rgazmali qurollardan foydalana oladigan,olgan bilimlarini xalq xo’jaligidagi o’rnini to’g’ri tushungan,mustaqil fikrlay oladigan,olgan bilimlarini tushuntirib bera oladigan	4
3	Darslarda 95 % gacha qatnashgan,ma’ruza matnni yozgan,o’quv qurollari to’liq bo’lgan,adabiyotlardan foydalanishni bilgan	3
4	Ta’lim standartlarida belgilangan bilim va ko’nikmalarni 55% dank am o’zlashtirgan o’quvchilar	2

Izoh: O’quv dasturining mantiqan tugallangan bo’limi bo’yicha o’quvchi albatta baholanadi va natijasi o’tish balidan 3 ball past bo’lganda qayta nazorat belgilanadi.

2-ILOVA
Slaydlarni namoyishi va mavzu bo’yicha asosiy nazariy holatlari

3. 
   MAVZU. BAKTERIYALARNING KOPAYISHI, SPORA HOSIL QIUSHI VA SISTEMATIKASI
   

REJA:

1. 
   Bakteriyalarning ko'payishi
   
2. 
   Bakteriyalarningspora hosil qilishi
   
3. 
   Bakteriyalarningsistematikasi
   

Bakteriyalar ikkiga boiinish - (binar - oddiy bo‘linish) yoii bilan ko‘payadi. Qulay ekologik sharoit boiganda xar 20 minut davomida yangidan bo‘linib ulguradi. Bunda bakteriya sitoplazmasida murcin to‘sig‘i hosil bo‘lishi bilan boshlanadi. Qulay sharoitda bakteriyalar juda tez bo‘linib ko‘payadi. Masalan, ichakda yashovchi Esherixa koli bakteriyasi har 20 minutda boiinib ko‘payadi. Nazariy jihatdan ueh sutkadan key in bakteriya massasi 7500 tonnani hosil qiladi. Bunday sharoit odatda bo‘lmaydi. Bakteriyalarda irsiy axborot almashinuvi - konvugatsiva (conjugatio - lot. bog‘lanish) ham kuzatiladi (konyugatsiya - jinsiy jarayon).

Bakteriyalarni spora hosil qilishi. Bakteriyalar noqulay sharoitga tushganda, ya’ni ozuqa muhiti yctishmaganda, sovuq, issiq haroratda yoki bakteriya yashayotgan muhitda moddalar almashinuvi mahsuloti ko'payib ketganda spora hosil qiladi. Bunda bakteriya agar xivchinlari bo'lsa tashlaydi, sitoplazmatik membranasi bakteriya qobig‘idan ajraladi. Bu bakteriya hujayrasidan suvning ehiqib ketishi bilan boshlanadi. Xromosomasi, ribosomalari, bakteriya hujayrasining ichida bir joyiga yig ‘ iladi va alohida ichki qobiqqa o‘raladi. Bakteriyaning tashqi qobig‘i ma’lum muddat saqlanib, so‘ngra parehalanib ketishi mumkin. Spora qobig‘i bakteriyaning tashqi mureinli qobig'idan farq qiladi. Spora qobig'i tarkibida Ca- , Mg2-, Mn2', K+ miqdorining oshishi kuzatiladi. Shuning uchun spora nur sindiradi va yaltirab ko’rinadi. Bu elementlar sporani noqulay sharoitga va issiqlikka chidamliligini oshiradi. Quruq haroratda sporalar yuz va hatto ming yillab hayotchanligini saqlab qoladi.

Bakteriyalarning sistematikasi. Nemis olimi Robert Kox (1843-1910) bakteriyalar inson va hayvonlarda kasalliklar qo‘zg‘atishini birinchi bo'lib isbotlagandan keyin ko‘p vaqt o‘tmasdan, 1878 yilda, yuksak o'simliklar ham bakteriyalar bilan parazitik shaklda zararlanishi mumkinligini, mevali daraxtlar kuyish kasalligining bakterial tabiatini aniqlagan va 1882 yilda o'simlikda birinchi bakteriozni kashf etgan amerikalik olim Tomas Djon Barril (1839-1916) isbotladi. Bakteriyalarni hujayra tuzilishi, metabolizm, shuningdek hujayralarning kimyoviy tarkibidagi farqlar (ayrim yog‘ kislotalari, pigmentlar, antigenlar, xinonlar mavjudligi yoki yo'qligi) asosida tasniflash mumkin. Ro‘yxatda keltirilgan xususiyatlar shtammlami ajratish uchun mos bo‘lsa-da, ulami bakteriyalar turlarini ajratish uchun ishlatish mumkinmi, aniq emas. Gap shundaki, aksariyat bakteriyalar o‘ziga xos tuzilishga ega emaslar va genlaming keng tarqalgan gorizontal uzatilishi tufayli bog‘liq turlar morfologiya va metabolizmda juda katta farq qilishi mumkin.

• Shu munosabat bilan, hozirgi vaqtda zamonaviy tasniflash molekulyar filogenetikaga asoslangan. lining usullari orasida genomning GC tarkibini aniqlash, genlami gibridlanishi va intensiv gorizontal uzatishga duch kelmagan genlar ketma- ketligi, masalan, rRNK genlari bor. Bakteriyalarning tegishli tasnifi Xalqaro tizimli bakteriologiya jumali va Bergeyning tizimli bakteriologiya qo‘llanmasi tomonidan nashr etilgan. Prokariotlar sistematikasi bo‘yicha xalqaro qo‘mita (Prokariotlaming sistematikasi bo‘yicha xalqaro qo‘mita) bakteriyalar taksonomikasini nomlash va ularning prokariotlar nomcnklaturasining xalqaro kodeksi qoidalariga muvofiq tartibni belgilashning xalqaro qoidalarini tartibga soladi.

"Bakteriyalar" atamasi odatda mikroskopik bir hujayrali prokariotlarga nisbatan ishlatilgan. Biroq, molekulyar filogenetika ma’lumotlari aslida prokariotlar ikki mustaqil sohaga bo‘lingan, ular dastlab eubakteriya (lat. Eubaeteria) va arehaebakteria (lat. Archaebacteria) deb nomlangan, ammo hozirgi kunda ular bakteriyalar va arxealar deb ataladi. Ushbu ikkita domen, eukariotik domen bilan birga, tirik organizmlar uchun eng mashhur tasniflash tizimi boigan uch domen tizimining asosini tashkil etadi. Arxeya va eukariotlar har bir domenga qaraganda bakteriyalar bilan uzviy bogiiqdir.