O'zbekiston respublikasi oliy va orta mahsus ta’lim vazirligi

Pichan va kartoshka tayoqchalari — aerob, harakatchan, gramm musbat, spora hosil qiluvchi bakteriyalar. Ularning sporalari yuqori haroratga bardoshliligi bilan ajralib turadi. Bu bakteriyalar 35-55°C haroratda yaxshi rivojlanadi. Ular 5°C dan past haroratda ko‘payishmaydi. Pichan va kartoshka tayoqchalari tabiatda juda ko‘p tarqalgan bo‘lib. Ko‘pgina oziq-ovqat mahsulotlarining bo‘zuvchisi hisoblanadi.
Pseudomonas turidagi bakteriyalar — aerob, harakatchan tayoqcha bo‘lib, spora hosil qilmaydi, gramm manfiydir. Bularning ko‘pgina turlari sovuqqa bardoshlidir, minimal o‘sish harorati -2 dan -5°C ni tashkil etadi.
Protey (Proteus vulgaris) - mayda gramm manfiy sporasiz tayoqchadir. Anaerob, uglevodlarni bijg‘itib kislota va gazlar hosil qiladi. U 25-35°C haroratlarda yaxshi rivojlanadi. 5°C ga yaqin haroratda ko‘payishi to‘xtaydi, lekin u muzlagan mahsulotlar tarkibida ham saqlana di. Proteylarning ba’zi turlari inson uchun toksik hisoblanadi.

336

Clostridium putrificum - anaerob harakatchan, spora hosil qiluvchi tayoqchadir. Sporalari issiqqa bardoshli. Bu bakteriyalar uglevodlarni bijg‘itmaydi. Oqsillarni parchalab ammiak va vodorod sulfid hosil qiladi. Qo‘lay rivojlanish harorati 37-43°C ni tashkil etadi. Minimal harorat 5°C.

Clostridium sporogenes - anaerob harakatchan, spora hosil qiluvchi tayoqchadir. Sporalari issiqqa bardoshli, tez spora hosil qilish qobiliyatiga ega. Bu bakteriyalar uglevodlarni bijg‘itib kislota va gazlar hosil qiladi. Oqsillarni parchalab vodorod sulfid gazi hosil qiladi. Qo‘lay rivojlanish harorati 35 -40°C ni tashkil etadi. Minimal harorat 5°C ga yaqin. Klostridiy turidagi ikki bakteriya ham bankali konservalarning buzuvchilari hisoblanadi.

1. 
   Nitrifikatsiya jarayoni. Oqsilning chirishi natijasida to‘plangan ammiak va ammoniy tuzlari o‘ziga xos mikroorganizmlar tomonidan oksidlanadi. Oksidlanish jarayonida nitrit va nitrat kislota hamda uning tuzlari hosil bo‘ladi. Bu jarayon nitrifikatsiya deb ataladi.
   

Nitrifikatsiyajarayonidaqatnashganmikroorganizmlarniboshqaturlibakteri yalardanajratibolishusulini 1888-1890 yillardarusmikrobiologi
S.N.Vinogradskiy ishlab chiqdi. Ammiakning oksidlanishi biologik jarayon ekanligini olimlar e’tirof qilgan bo‘lsalar-da, bu jarayonda qanday mikroorganizmlar ishtirok qilganligi o‘sha davrgacha aniqlangan emas edi.
Bu masalani S.N.Vinogradskiy hal qilib berdi. U o‘zining amaliy tajribalarida nitrifikatsiya jarayonini qo‘zg‘ovchi bakteriy alar organik moddali muhitda rivojlana olmasligini aniqladi. Bu bakteriyalar tarkibida 0,2% chamasi organik modda (pepton yoki glyukoza) bo‘lgan muhitda ham yashay olmasliklariga ishonch hosil qildi. Shuni nazarda tutib, S.N.Vinogradskiy nitrobakteriyalar uchun maxsus anorganik moddalardan oziq muhitini ishlab chiqdi.
Shu bilan birga S.N.Vinogradskiy o‘zining chuqur va izchillik bilan olib borgan amaliy tajriba natijalariga asoslanib, nitrifikatsiya jarayoni 2 fazadan iborat ekanligini va bu jarayonlar ikki turli bakteriyalarning ishtirokida borishini isbotlab berdi.
Nitrifikatsiyaning birinchi fazasida ammiak va ammoniy tuzlari nitrit kislotagacha oksidlanadi. Nitrifikatsiya jarayonining birinchi fazasini oval shakldagi Nitrosomonas nomli bakteriya qo‘zg‘atadi. Bu bakteriya harakatchan va uning xivchini tanasiga nisbatan 50 baravar uzun bo‘ladi. Nitrozomonas hujayrasining katta-kichikligiga qarab: a, b, s, tur xillari uchraydi.
Nitrifikatsiyaning ikkinchi fazasida nitrit kislota nitrat kislotagacha oksidlanadi. Bu fazada uchburchak shaklidagi mayda tayoqchasimon Nitrobacter qatnashadi. Nitrifikatsiya jarayonini qo‘zg‘ovchi bakteriyalar oksidlanish reaksiyalarini o‘tkazayotganda energiya ajralib chiqadi. Ana shu energiya
337



hisobiga bu bakteriyalar karbonat angidridni o‘zlashtirib o‘z tanasini tuzish uchun zarur bo‘lgan organik moddalarni (jumladan uglevodlarni) tayyorlaydi. Demak, bu bakteriyalar ham yashil o‘simliklar singari, oziqlanish jarayonida karbonat angidridni o‘zlashtiradi.
Yashil o‘simliklar karbonat angidridni o‘zlashtirishda quyosh energiyasidan foydalanib organik moddalarni tayyorlaydi. Bu jarayon - fotosintez deb ataladi.
Nitrobakteriyalar karbonat angidridni o‘zlashtirib, organik moddalarni yaratish uchun kimyoviy reaksiyalar vaqtida ajralib chiqqan energiyadan foydalaniladi. Shunga binoan bu jarayon - xemosintez deb ataladi.

2. 
   Denitrifikatsiyajarayoni. Muhit (tuproq) tarkibidaginitrit, nitrat, ammiakvaaminbirikmalaridagiazotba ’zimikroorganizmlartomonidanmolekulyar azotgachaqaytariladi. Bu jarayonni denitrifikatsiya jarayoni deyiladi. Denitrifikatorlar tabiatda keng tarqalgan bo‘lib, tuproqda, daryo va hattodengiz suvlarida ham uchraydi. Bu mikroorganizmlar Shimoliy muz okeanida hayot kechirganliklari rus olimi B.L.Isachenko tomonidan aniqlangan. Potapov ma’lumotlariga ko‘ra, denitrifikatorlarning miqdori bahor va kuz fasllarida ko‘payib, yoz faslida kamayadi, ular tuproqning 10 -15 sm chuqurligidagi qavatiga joylashadi.
   

Denitrifikatorlar ta’siridan tuproqdagi nitratlarning miqdori kamayadi. Shu sababli ular qishloq xojaligiga ziyon keltiruvchi jarayonni qo‘zg‘ovchi mikroorganizmlar qatoriga kiradi.
Denitrifikatsiya jarayoni quyidagi ikki xil ko‘rinishda yuz beradi:

1. 
   nitrat kislota bilan amid birikmalari o‘rtasida ro‘y bergan reaksiyalar vaqtida azot erkin holda ajralib chiqadi, natijada tuproq tarkibidagi nitratlar miqdori kamayadi; bu shakldagi denitrifikatsiya jarayonida tirik mikroorganizm (bakteriya)lar qatnashmaydi;
   
2. 
   denitrifikatsiya jarayonining ikkinchi xili turli-tuman bakteriyalarning ishtirokida o‘tadi, ular molekulyar azotdan tashqari ko‘p miqdorda CO 2 gazi ajratadi, bu reaksiya natijasida to‘plangan karbonat tuzlari hisobiga muhit (tuproq) ning ishqoriylik xususiyati kuchayadi.
   

Denitrifikatorlar fakultativ anaerob organizmlar bo‘lib, ular aerob sharoitda uglevod, spirt, organik kislota va boshqa organik birikmalar bilan oziqlanayotganida, bu birikmalarni oksidlash uchun erkin kisloroddan foydalaniladi.
Anaerob sharoitda yashagan vaqtida esa moddalarni oksidlash uchun nitratlar tarkibidagi kislorodni sarflaydi. Shu paytda nitrat tarkibidagi azot elementi ammiak va molekulyar azotgacha qaytariladi. Yuqorida aytib o‘tilgan oksidlanish reaksiyalari natijasida hosil bo‘lgan energiya denitrifikatorlarning
338

hayot faoliyatida sarflanadi.

Denitrifikatsiyaga qarshi kurash. Tuproqdagi nitrat tuzlarining denitrifikatorlar tomonidan parchalanishiga yo‘l qo‘ymaslik maqsadida tuproqni erkin havo bilan boyitish zarur. Buning uchun qishloq xojaligida yerni chopish va tuproqni yumshatish tadbirlari qo‘llanadi. Yerni ch opish tuproqdagi nitrat tuzlarini saqlab qolishdan tashqari, nitrifikatsiya jarayonini qo‘zg‘ovchi bakteriyalarning hayot faoliyatini kuchaytiradi, natijada o‘simlik uchun zarur nitrat tuzlarining miqdori ham oshadi.
Denitrifikatsiya jarayonini qo‘zg‘ovchi Bacterium Denitrificans nomli bakteriya peritrixial xivchinlangan, harakatchan, kichkina tayoqchadan iborat bo‘lib, spora hosil qilmaydi. Nitrit kislota tuzlarini erkin azotgacha parchalaydi. Bacterium Coli nomli bakteriyaning ishtirokida bakterium denitrifikans nitratlarni ham parchalay oladi.
Nihoyat, denitrifikatorlar qatoriga uzunligi 0,5 va kengligi 0,3 m keladigan Achromobacter Stutzeri nomli bakteriyalar ham kiradi. Ular harakatchan, polyar xivchinlangan kichkina tayoqchalardan iborat bo‘lib, bir-biriga yopishib zanjir hosil qiladi. Sutni achitadi, shakarni parchalaganda gaz va peptonli muhitda H2C hosil etadi. Nitratlarni molekulyar azotgacha qaytaradi.
Nazorat savollari

1. 
   Sirkakislotalibijg‘ishniqaysibakteriyalarkeltiribchiqaradi?
   
2. 
   Limon kislotasi qaysi sohalarda qo‘llaniladi?
   
3. 
   Limon kislotasi ishlab chiqarish necha bosqichda amalga oshadi?
   
4. 
   Pektinli bijg‘ishni qaysi bakteriyalar keltirib chiqaradi?
   
5. 
   0‘simliklar azotni qanday o‘zlashtiradi?
   
6. 
   Chirish va tutashning bir-biridan farqi nimada?
   
7. 
   Chirish - nima? Tutash - nima?
   
8. 
   Nitrifikatsiya jarayonini tushuntiring.
   
9. 
   Ammoniy tuzlari qanday bakteriyalar ta’sirida oksidlanadi?
   
10. 
    Nitrifikatsiya jarayonini birinchi bo‘lib kim o‘rgangan?
    
11. 
    Azot to‘plovchi bakteriyalar nima deb ataladi?
    
12. 
    Denitrifikatsiya jarayonini tushuntiring.
    

339

12-MAVZU. INFEKSIYA, ULARNING MANBALARI VA TARQALISH

YO’LLARI

REJA:

1. 
   Infeksiya haqidagi ta’limot va patogen mikroblar ta’rifi. Patogen mikroblarning toksinlari.
   
2. 
   Infeksion jarayonning paydo bo‘lish sharoiti va ta’rifi.
   
3. 
   Infeksiya turlari, manbalari va o‘tish yo‘llari. Immunitet turlari, organizmning tabiiy himoya vositalari.
   
4. 
   Oziq-ovqat infeksiyalari. Oziq-ovqatdan zaharlanish kasalliklari.
   
5. 
   Yuqumli infeksion kasalliklar.
   
6. 
   Zamburug‘ tabiatli oziq-ovqat intoksikatsiyasi. Oziq-ovqat toksikoinfeksiyasi.
   

Tayanch iboralar: patogen mikrob, virulentlik, ichak infeksiyasi, toksikoinfeksiya, kuydirgi, tuberkulyoz.
Infeksiya haqidagi ta’limot va patogen mikroblar ta’rifi. Patogen mikroblarning toksinlari. Infeksion kasallik deganda muayyan tashqi muhit sharoitida patogen mikroblar bilan kasallikka moyil mikroorganizmning o ‘zaro ta ’siri natijasida vujudga keladigan patologik jarayonni tushunmoq kerak.
Infeksion kasalliklar odamzodga juda qadimdan ma’lum. Qadim zamon xalqlari yuqumli kasalliklarning sabablari (etiologiyasi)ni to‘g‘ri tasavvur eta olmaganlar, albatta. Masalan, taniqli grek olimi Gippokrat asarlarida havoning miazmalar deb ataluvchi zaharli bug‘lari yuqumli kasalliklarga sabab bo‘ladi, degan taxminiy fikr aytiladi. XVI asrdagin a italg‘yan olimi Frakastor odamdan odamga o‘tadigan yuqumli, kontagiya haqidagi yangi tushunchani birinchi bo‘lib fanga kiritdi.
Infeksion kasalliklarning aniq etiologiyasi XIX asrning ikkinchi yarmida va XX asrning boshlarida meditsina mikrobiologiyasiga asos solgan olimlarning bir qancha ajoyib ishlari natijasida aniqlandi. Odamning har qanday infeksion kasalligiga muayyan turli mikroorganizm sabab bo‘lishi haqidagi masala o‘sha ishlar tufayli uzil- kesil hal etildi. Mikroorganizmlarning ana shu turlarini tabiatda mavjud bo‘lgan boshqa hamma mikroorganizmlardan - saprofitlardan ajratish uchun kasallik tug ‘diruvchi yoki patogen mikroorganizmlar deb ataladi.
Saprofit mikroblarning odam organizmi bilan o‘zaro uzoq evolyusion ta’sir etishi natijasida shu mikroblardan patogen mikroblar vujudga kelganligi shubhasiz. Saprofit mikroblar bilan odam organizmining o‘zaro ta’sir etish jarayonida mikroblarda yangi xossalar paydo bo‘la boshlagan, shu bilan birga chuqurroq o‘zgarishlar mustahkamlana borgan va nasldan naslga o‘tgan.

340



Natijada mikroblarning tez ko‘payishi, yangi hayot sharoitiga oson moslanishi, tabiiy tanlanish tufayli patogen turlar vujudga kelgan, bular esa organizmga kirib unda ko‘paya oladi va o‘z zaharlari bilan ta’sir etib, o‘z xojasiga zarar yetk aza oladi.
Tabiatda patogen mikroblarga juda o‘xshaydigan saprofitlar mavjudligi patogen turlarining saprofit turlardan paydo bo‘lganini ko‘rsatuvchi dalillardan biridir. Masalan, vabo vibrioni va unga o‘xshaydigan vibrionlar, difteriya tayoqchasi va soxta difteriya bakteriyalari bor va shunga o‘xshashdir.
Patogen mikroblar spetsifikligi bilan ta’riflanadi. Buning ma’nosi shuki, patogen mikroblarning har bir turi muayyan infeksion jarayonni vujudga keltira oladi.
Patogen mikroblar kashf etilgan dastlabki davrda patogen mikrobning organizmga kirishi yoki unda hozir bo‘lishi infeksion kasallik paydo bo‘lishi uchun kifoya degan xato fikr yurardi. Asosan Kox va uning shogirdlari shunday fikrni quvvatlar edilar. Biroq patogen mikroblarni sog‘lom kishilardan ham, kasallikni boshdan kechirgan kishilardan ham topish mumkinligi, ya’ni patogen mikroblarning organizmda hozir bo‘lishi hamisha kasallik rivojlanishiga sabab bo‘lavermasligi tez orada ma’lum bo‘ldi. So‘ngra, birday sharoitda yuqqanda odamlarning hammasi og‘riyvermasligi aniqlandi.
Bu holda organizmning chidami (infeksiyaga qarshilik ko‘rsatish darajasi) muhim ahamiyatga egadir, bu esa o‘sha kishilar yashaydigan sharoitga bog‘liq.