O'zbekiston respublikasi oliy va orta mahsus ta’lim vazirligi

O‘qitishning tashkiliy shakli
N -nazariy ta’lim; A -amaliy ta’lim; L -laboratoriya mashgulotlar;
Dasturga qo‘yilgan talab	Majburiy
O‘qitish tili	Guruhga tayinlangan dars tili asosida

5

2.O‘quv dasturi mazmuni

№	Mavzular nomi	Mavzuning qisqacha mazmuni	Jami	O'qitishning tashkiliy qismi	Mustaqil ta'lim
1	Kirish. Oziq-ovqat mikrobiologiyasi va biotexnologiyasi o‘tmishda, hozir va kelajakda	Oziq-ovqat mikrobiologiyasi va biotexnologiyasining rivojlanishi faqat ko‘p tonnali qimmatli oziqa ishlab chiqarishni emas, balki turli xildagi fiziologik faol moddalar ishlab chiqarish imkoniyatini beradi. Mikrobiologiya sanoati imkoniyatlari beqiyosdir. Ularning yana bir tarmog‘i o‘simlik qoldiqlaridan (shox-shabba, g‘o‘zapoya, makkajo‘xori poyasi, somon va h.k.) Shakar va uning o‘rnini bosuvchi mahsulotlar ishlab chiqarishdir.	2	N	1
2	Bakteriyalarning shakli, hujayra tuzilishi va harakatlanishi	Mikroorganizmlar dunyosi keng va xilma-xildir. U ko‘p minglab har xil tuzilishli guruhlarni o‘z ichiga qamrab olsada, olimlar mikroorganizmlarning yangi-yangi turlarini topishda davom etmoqdalar. Shuning uchun ham ularni o‘rganishni bir tizimga solish maqsadida mikroorganizmlarni har xil xususiyatlaridan, jumladan, ularning tuzilishi (morfologiyasi), fiziologiyasi, kultural belgilari, u yoki bu kimyoviy moddalar sintez qilishi va boshqa bir qator xususiyatlaridan foydalangan holda guruhlarga bo‘lib o‘rganiladi.	2	N	1
3	Bakteriyalarning ko‘payishi, spora hosil qilishi va sistematikasi	Bakteriyalar ikkiga bo‘linish - (binar - oddiy bo‘linish) yo‘li bilan ko‘payadi. Qulay ekologik sharoit bo‘lganda xar 20 minut davomida yangidan bo‘linib ulguradi. Bunda bakteriya sitoplazmasida murein to‘sig‘i hosil bo‘lishi bilan boshlanadi. Qulay sharoitda bakteriyalar juda tez bo‘linib ko‘payadi. Masalan, ichakda yashovchi esherixa koli bakteriyasi har 20 minutda bo‘linib ko‘payadi. Nazariy jihatdan uch sutkadan keyin bakteriya massasi 7500 tonnani hosil qiladi.	2	N	1
4	Ultramikroblarning tuzilishi va xususiyatlari	Hayot hujayraviy va hujayrasiz shakllarga ajratiladi. Hayotning hujayrasiz shakllariga viruslarni kiritish mumkin. Viruslar hujayradan tashqarida	2	N	1

6

		tiriklikka xos xususiyatlarni namoyon qila olmaydi. Viruslar hujayraning irsiy darajadagi parazitlaridir. Hujayradan tashqarida ular kristallar shaklida bo‘ladi. Ular faqat hujayra ichiga kirgandan so‘ng metabolitik jarayonlarni namoyon qiladi. Shuning uchun viruslarni hayotning hujayrasiz shakllariga kiritamiz.
5	Mog‘or zamburug‘lari. Achitqilar	Hozirgi vaqtga kelib zamburug‘larning 1.000.000 dan ziyod turi bizga ma’lum bo‘lib, ular parazit va saprofit hayot kechirib, o‘simliklardagi ko‘pgina kasalliklarga sababchi bo‘ladilar. Ular asosan morfologik, fiziologik, biologik, sitologik va shunga o‘xshash xususiyatlarga asoslanib sistematikaga bo‘linadi. Zamburug‘lar sistematikasida sinfdan turigacha bo‘lgan nomlanish lotincha nom bilan belgilanadi.	2	N	1
6	Mikroorganizmlarning modda almashinuvi, kimyoviy tarkibi va oziqlanishi va nafas olishi. Mikroorganizm fermentlari	Ko‘z ilg‘amas, juda kichik mikroorganizmlar o‘z hajmlariga nisbatan juda ko‘p miqdordagi moddalarni qayta ishlash xususiyatiga egalar. Masalan, bakteriya hujayralari sutkasiga o‘z og‘irligidan 30-40 marotaba ko‘p bo‘lgan oziqani o‘zlashtirish imkoniyatiga ega. Bu hodisa, mikrob hujayrasi qabul qilayotgan yoki chiqarayotgan moddalar ular hujayralarining bor sathicha baravariga amalga oshirilishi bilan tushuntiriladi. Mikrob hujayra va tashqi muhit orasida modda almashinuvi amalga oshirib turiladi.	2	N	1
7	Fizikaviy omillarning mikroorganizmlarga ta’siri	Tashqa muhit sharoitlar qanchalik mos bo‘lsa, mikroorganizmlar shunchalik tez ko‘payadilar. Mikroorganizmlarni tashqi muhit bilan aloqasi, ularni butun rivojlanish davrida davom etadi va ko‘p qirrali xarakterga ega. Harorat, oziqa moddalarining miqdori, bosim va boshqa bir qator omillarni o‘zgarishi natijasida mikroorganizmlarda moddalar almashinuvi buziladi, oqibatda ularni o‘sishi va rivojlanishi sekinlashadi yoki butunlay to‘xtaydi. Mikroorganizm­larning rivojlanishiga ta’sir etadigan barcha omillar uch guruhga bo‘linadi: fizikaviy, kimyoviy va biologik omillar.	2	N	1
8	Kimyoviy va biologik omillarning mikroorganizmlarga ta’siri	Tabiiy sharoitlarda, shu jumladan, oziq-ovqat mahsulotlarida, mikroorga­nizmlarning turli vakillari birgalikda	2	N	1

7

		rivojlanadilar. Ular orasida qaror topgan o‘zaro ta’sir va munosabat turlicha bo‘ladi. Ayrim hollarda ikki yoki undan ortiq mikroorganizm turlarining birgalikda hayot kechirishi o‘zaro foydali bo‘lishi va, hatto, birgalikda ular yakka holda hayot kechirganlaridan yaxshiroq hayot kechirishlari mumkin. Bunday o‘zaro ta’sir simbioz deyiladi. Simbiontlar orasida mikroorganizmlar hayot faoliyati mahsulotlarining o‘zaro almashtirib o‘zlashtirishi ham kuzatiladi. Simbiozga misol qilib sut achitqi bakteriyalari va achitqi zamburug‘lari- ning birgalikda rivojlanishlarini keltirish mumkin. Sut achitqi bakteriyalari sut kislota sintez qilib, achitqi zamburug‘lari uchun qulay sharoit yaratadilar. Achitqi zamburug‘i hayot faoliyatining ayrim mahsulotlari (masalan, vitaminlar) sut achitqi bakteriyalari tomonidan o‘zlashtiriladi. Bundan tashqari, achitqi zamburug‘lari kislotani o‘zlashtirib muhit kislotaligini tushiradilar va sut achitqi bakteriyalari rivojlanishi uchun qulay sharoit tug‘diradilar. Bu mikroorganizmlarning simbiotik rivojlanishi ayrim sut achitqili mahsulotlar (qimiz, kefir) ishlab chiqarishda qo‘llaniladi.
9	Tuproq, suv va havo mikroflorasi	Yer sharining turli geografik zonalarida iklim sharoiti har xil bo‘lishiga qaramay, mikroorganizm-lardan xoli bo‘lgan tumanni topib bo‘lmaydi. Muz okeanida va afrika sahrosida, baland tog‘lar cho‘qqisida va chuqur suv ostida, o‘simlik organlarida son-sanoqsiz mikroblar tarqalgandir. Mikroorganizmlarda hayot jarayonlarini saqlash xususiyati kuchli bo‘lganligidan ular bir necha yuz, hattoki bir necha ming yillardan keyin ham qulay sharoitda tiriklik xususiyatlarini namoyon qilgan. 1911 yilda muz tagidan topilgan momont ustida mikroorganizmlar borligi va ular yashashga qodir ekanliklarini omelyanskiy kuzatgan. Amerikalik meyer antraktidada (janubiy qutbda) 30 m qalinlikdagi muz oralaridagi mikroblarni ajratib olib, qulay sharoitda parvarish qilib, ularda hayot jarayonlarini uyg‘otgan. Bu mikroblar 3000 yil	2	N	1

8

		davomida muz ichida anabioz hayot kechirganligidan dalolat beradi.
10	Anaerob jarayonlar	Bijg‘ish jarayonlari xilma-xil mikroorganizmlar ishtirokida sodir bo‘ladi va turli-tuman mahsulotlar sintezlanishini ta’minlaydi. Shunga ko‘ra, bijg‘ish jarayonining nomi hosil bo‘lgan mahsulot yoki bijg‘ish jarayonida sarflanadigan moddaning nomi bilan ataladi. Etil spirtli bijg‘ish vino, pivo tayyorlashda va xamir oshirishda ularga o‘ziga xos ta’m berish uchun qadimdan foydalanib kelingan bo‘lsada, uning biologic jarayon ekanligini fransiyalik olim lui paster (1858) aniqlagan.	2	N	1
11	Aerob jarayonlar	Mikrobiologik sintez orqali turli xil organik kislotalar: sirka, limon, yantar, itakon, glyukon va boshqa xil kislotalarni olish mumkin. Ulardan oziq-ovqat, farmatsevtika, kimyoviy, yengil sanoat va boshqa turli xil ishlab chiqarish sanoatlarida keng ko‘lamda foydalaniladi.	2		1
12	Infeksiya, ularning manbalari va tarqalish yo‘llari	Infeksion kasalliklar odamzodga juda qadimdan ma’lum. Qadim zamon xalqlari yuqumli kasalliklarning sabablari (etiologiyasi)ni to‘g‘ri tasavvur eta olmaganlar, albatta. Masalan, taniqli grek olimi gippokrat asarlarida havoning miazmalar deb ataluvchi zaharli bug‘lari yuqumli kasalliklarga sabab bo‘ladi, degan taxminiy fikr aytiladi. Xvi asrdagina italyan olimi frakastor odamdan odamga o‘tadigan yuqumli, kontagiya haqidagi yangi tushunchani birinchi bo‘lib fanga kiritdi.	2	N	1
13	Sut, sut mahsulotlari va tuxum mikro-biologiyasi	Sigir suti tarkibida 120 dan ortiq turli xil moddalar bor. Shu jumladan 20 xil yog‘ kislota, 25 xil aminokislota, 30 xil mineral modda, 23 xil vitamin, shuningdek 4 xil sut shakari bor. Sut tarkibida odam organizmining normal rivojlanishi uchun zarur bo‘lgan aminokislotalar mavjuddir. Bu kislotalar boshqa manbalarda uchraydigan oqsillardan farq qiladi. I.p.pavlov sutni odam oziq mahsuloti sifatida xarakterlab: «inson ovqati turlari orasida sut tabiat tayyorlagan ovqat sifatida juda yuqori o‘rinni egallaydi, bu medisina tajribalarida ham ko‘p marta e’tirof qilingan» deb yozadi.	2	N	1

9

14	Go‘sht va baliq mikrobiologiyasi	Go’sht muskul to‘qimasi, biriktiruvchi, yog‘ va suyak to‘qimalaridan tashkil topgan. Go‘sht tarkibida insonlar uchun zarur oziq moddalar mavjud bo‘lib, organizmning normal o‘sishi va rivojlanishida muhim ahamiyatga ega.	2	N	1
15	Meva, sabzavot va konservalar mikrobiolo­giyasi	Mevalar - iste’molga yaroqli, sersuv, shirin aromatli mevalar yoki ko‘p yillik daraxtsimon o‘simliklarning urug‘lardir. Tuzilishiga qarab danakli mevalar (olcha, olxo‘ri, o‘rik va boshq.) urug‘li mevalar (olma, nok, behi, va boshq.), yermevalar (qulupnay, krijovnik, smorodina va boshq.) va qobiqli po‘choqli mevalar (yong‘oq, bodom, pista va boshq.) ga bo‘linadi.	2	N	1
16	Don va don mahsulot- larining mikrobiologi­yasi. yog‘ va moylar.	Mikroorganizmlar don yuzasiga havodan, tuproqdan, boshqa o‘simliklar urug‘idan o‘tishi mumkin. Ayrim mikroorganizmlar o‘simlik organlarining yuza qismida hayot kechiradi. Ular - epifitlardir. Boshqalari o‘simlikning ichki qismlariga o‘rnashib uni nobud qiladi, bularga esa parazitlar deyiladi.	2	N	1
17	Alkogolsiz va alkogolli ichimliklar mikrobiolo- giyasi	Alkogolsiz ichimliklarga meva va sabzavotlarning bijg‘imagan tabiiy sharbatlari kiradi. Olingan sharbatlarda xomashyoning mikroflora qoldiqlari qoladi: u yuvish va filtratsiya qilish davomida kamayib, meva va sabzavotlarni ezish (presslash) davomida ko‘payadi. Sharbatlar — mikroorganizmlar uchun qulay oziqa muhiti bo‘lgani uchun, ularni albatta pasterizatsiya qilinadi.	2	N	1
18	Oziq-ovqatlardagi mikro- organizmlarni nazorat qilish	Oziqa mahsulotlarni saqlash vositalarini qo‘llash foydali. Ularning yordamisiz mahsulotlar tez buziladi. Ularning buzilishini oldini olish uchun antimikrob, kimyoviy va fizikaviy usullardan foydalanish mumkin. Bu bilan buzilish jarayonining oldini olish yoki kechiktirish mumkin.	2	N	1
19	Tashqi muhit omillarining mikroorganizmlarga ta’siri	Mikroorganizmlar hayoti uni o‘rab turgan va ularga ta’sir ko‘rsatuvchi tashqi muhit bilan chambarchas bog‘liq. Mikroorganizmlarga ta’sir ko‘rsatuvchi barcha omillarni uch guruhga: fizikaviy, kimyoviy, biologik omillarga bo‘lish mumkin. Tashqi muhit omillarning yaxshi yoki o‘ldiruvchan ta’sir ko‘rsatishi, mana	2	N	1

10

		shu omilning tabiatiga, shuningdek, mikroorganizmlarning xossasiga bog‘liq.
20	Oziqa muhitlar va mikrobiologik tekshirishlar	Mikrobiologik tekshirish deb, tekshirish materiallarini oziqa muhitiga ekib, mikroorganizmlarning sof kulturasini ajratib olish va ularning xossalarini o‘rganishga aytiladi. Sof kultura deb, bir turdagi mikroorganizmlardan iborat kulturaga aytiladi. Bu yuqumli kasalliklarga tashxis qo‘yishda, mikroblarning turi va tipini aniqlashda, tekshirish ishlarida, mikroblarning hayot davomida ishlab chiqaradigan modda- larini (toksinlar, antibiotiklar, vaksina va b.) olishda kerak.	2	N	1
21	Ekish usullari	Ekish bakteriologik tekshirishning asosiy bosqichi hisoblanadi. Tekshirish materiali, maqsad va oziqa turiga qarab turli xil usullarda ekiladi. Ularning maqsadi qo‘shimcha, begona mikroblar ekilishidan himoya qilishdan iborat. Shuning uchun havoni ortiqcha harakatga keltirmasdan tez ishlash lozim bo‘ladi. Ekish vaqtida gaplashishga ruxsat etilmaydi. Oziqa muhitga ekishni boksda bajarish maqsadga muvofiqdir.	2	N	1
22	Immunitet haqida tushuncha	Organizmga genetik jihatdan begona agentlar — antigenlar tushganda, qator mexanizm va omillar ta’sirga o‘tib, begona agentlarni aniqlaydi va zararsizlantiriladi. Organizm himoya reaksiyalari ichki muhitning gomeostaz doimiyligi buzilishiga qarshi kurashuvchi a’zo va to‘qima sistemasi immunosistema deyiladi.	2	N	1
23	Antitelo	Odam qon zardobida ikki xil oqsil mavjud: albuminlar va globulinlar. Antitelolar, asosan, antigenlar ta’sirida o‘zgargan globu- linlar bilan bog‘lanadi va ular immunoglobulin deyiladi (Iq). Globulinlar bir xil emas. Ular elektr toki o‘tkazilganda gelda harakat- lanish tezligiga ko‘ra, uch fraksiyaga bo‘linadi: a, v, Y Antitelolar globulinga taalluqli. Globulinning bu fraksiyasi elektr maydonida eng katta tezlikda harakatlanish kuchiga ega.	2	N	1
24