O'zbekiston respublikasi oliy va orta mahsus ta’lim vazirligi

Yorug‘lik nurlari. Mikroblar hayot faoliyatlarida doimiy quyosh radiatsiya nurlari ta’siriga uchraydi. Tik quyosh nuri fotosintezlovchi bakteriyalardan tashqari, mikroorganizmlarga ham bir necha soat ichida o‘ldiruvchan ta’sir ko'rsatadi. Quyosh nuri tarkibidagi ultrabinafsha nurlari hujayra fermentlarini inaktivatsiyalaydi va DNKni jarohatlaydi.

Patogen mikroorganizmlar UBN (ultrabinafsha nuri)ga juda sezgir bo'ladi. Shuning uchun laboratoriyada kulturalami qorong‘ida saqlash maqsadga muvofiqdir. Buni Buxner o⁴z tajribasida isbotlab bergan.

612

• 
  Ultratovush mikrob hujayrasini jarohatlaydi. Uning ta’sirida hujayra ichidagi sitoplazma faollashadi va hujayra ichidagi bosim ortib ketadi (10000 atm). Bu hujayra qobig‘ining butunligiga ta’sir ko‘rsatib, hujay-rani nobud qiladi. Ultratovush oziq-ovqatlami (sut, meva, sharbatlar), ichimlik suvlarini sterilizatsiya qilishda qo‘llaniladi.
  
• 
  Bosim. Mexanik bosimga bakteriyalar va sporalar chidamli bo‘ladi. Tabiatda okean va dengizlaming 1000—10000 metr chuqurligida 100—900 atm bosim ostida yashaydigan mikroblar ham aniqlangan. Ayrim turdagi bakteriyalar 3000— 5000 atm, sporalar 20000 atm bosimiga chidamli.
  

• 
  Kimyoviy omillar. Kimyoviy omillar mikroorganizmlarga turlicha ta’sir ko'rsatadi. Ularning ta’siri kimyoviy modda tabiatiga, konsentratsiyasiga, mikrob- larga ta’sir etish vaqti ga bog'liqdir. Kimyoviy modda konsentratsiyasiga qarab, oziqlantiruvchi yoki o'ldiruvchi ta’sir ko'rsatadi. Masalan, 0,5—2 % glukoza eritmasi mikroblaming o'sishiga ta’sir ko'rsatsa, 20—40 % glukoza eritmasi esa mikrob hujayrasining bo'linib ko'payishini sekinlashtiradi.
  

613

• 
  Kimyoviy moddalardan dezinfeksiya qilish maqsadida foydalaniladi. Dezinfeksiya deb, tashqi muhitdagi patogen mikroorganizmlarni yo'q qilish jarayoniga aytiladi. Dezinfeksiyalovchi moddalarga fenol va ularning og'ir metall tuzlari, ayrim kislotalar, ishqor, spirt va boshqalar kiradi. Ular mikroorganizmga o'ldiruvchan ta’sir ko'rsatadi.
  
• 
  Antiseptiklar, kimyoviy moddalar mikroorganizmlarga o'ldiruvchi ta’sir ko'rsatadi yoki ulami bo'linib ko'payshini susaytiradi.
  

Mikroblarga ta’sir ko‘rsatish mexanizmiga ko^cra, kimyoviy mod-dalar bir necha guruhlarga bo‘linadi:

1. 
   Yuza-faol moddalar (yog‘ kislotalari, sovun va b.) mikro-organizmlarning hujayra devori va sitoplazmatik membranasiga ta’sir ko'rsatadi.
   
2. 
   Fenol, krezeol mikrob oqsilini koagulatsiyaga uchratadi. Ulardan zararli materiallarni zararsizlantirishda foydalaniladi.
   
3. 
   Oksidlovchilar mikrob oqsil bilan o^czaro ta’sirga o^£tib, ferment-larning faoliyatini buzadi va oqsillarni denaturatsiyaga uchratadi. Ularga xlor, ozon va boshqalar (xlor aralashmasi, xloramin, vodorod peroksid, kaliy permanganat, yod va b.) kiradi.
   

614

1. 
   Formaldegid 40 % formalin eritmasidan dezinfeksiyalash uchun foydalaniladi. U vegetativ mikroorganizmlami o‘ldiradi.
   
2. 
   Og‘ir metall tuzlari (simob, rux) mikrob oqsilini koagulatsiyaga uchratib, ulami nobud qiladi. Kumush, oltin, simob, oz konsentratsiyada mikroblarga bakteriotsid ta’sir ko‘rsatadi. Bunga oligodinamik ta’sir (oliqos—oz, kam, dinamys— kuch) deyiladi. Simobli preparatlar mikroblarga kuchli ta’sir ko‘rsatadi, ulami dezin- feksiya qilishda sulema (1:1000 eritmasi) qo‘llaniladi. Lekin ular mikroorganizmlarga zaharli ta’sir ko‘rsatadi.
   

6. Bo‘yoqlar (brilliant yashili, rivanol va b.) bakteriyalarning o‘sishiga to‘sqinlik qiladi. Bo‘yoqli eritmalar antiseptik modda sifatida ta’sir ko'rsatadi.

• 
  Fizikaviy va kimyoviy omillarning mikroorganizmlarga ta’siri aseptika va antiseptikaning asosini tashkil etadi.
  
•