O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maхsus ta’lim vazirligi

IQTISODIYOT NAZARIYASI

«Иқтисодиѐти назарияси» ўқув қўлланмаси магистратура талабалари учун мўлжалланган бўлиб, иқтисодиѐт йўналишидаги бакалавриат талабалари учун ўтилган фаннинг кенгайтирилган ва чуқурлаштирилган курсидир. Унда иқтисодиѐт назариясининг асосий қонун-қоидалари, иқтисодий ҳодиса ва жараѐнларнинг моҳияти, иқтисодий тизимлар ва уларнинг амал қилиш хусусиятлари, бозор иқтисодиѐти шароитида иқтисодий фаолият ва унинг турли кўринишлари, жаҳон хўжалигининг амал қилиш тенденция ва йўналишлари баѐн этилган.

Мазкур қўлланма Кадрлар тайѐрлаш миллий дастури ва олий ўқув юртларида магистрлар тайѐрлаш давлат андозасининг талаблари асосида ѐзилган. Ўқув қўлланма мазмунини баѐн этишда Республика Президенти И.Каримов асарларидан, Республика қонунлари ва бошқа меъѐрий ҳужжатлардан, кейинги йилларда мамлакатимизда ва хорижда нашр этилган дарслик ва ўқув қўлланмалардан кенг фойдаланилган. Шунингдек, унинг илмий ва амалий жиҳатдан мукаммаллик даражасини ошириш мақсадида кўплаб монографиялар, диссертация ва авторефератлар, Интернет материаллари, мамлакатимиз иқтисодий ҳаѐтига оид статистик материаллардан кенг фойдаланилган.
Ўқув қўлланма бакалавриат ва магистратура талабалари, аспирант ва тадқиқотчилар, иқтисодий фанлар бўйича ўқитувчилар, шунингдек, ўтиш даври иқтисодиѐти муаммолари билан қизиқувчилар учун мўлжалланган.

1-BOB. IQTISODIYOT NAZARIYASI PREDMETI VA ASOSIY 6
YO‗NALISHLARINING METODOLOGIK MUAMMOLARI 6
1. Iqtisodiyot nazariyasi fani predmetining kontseptual masalalari 7
2. Iqtisodiyot nazariyasi fanining vazifalari, ularning tipologiyasi va namoyon bo‗lish shakllari 9
3. Iqtisodiy jarayonlarni ilmiy bilishning metodologik tamoyillari 11
2-BOB. EHTIYOJLAR VA ISHLAB CHIQARISH NAZARIYASI 20
1. Ijtimoiy-iqtisodiy ehtiyojlar, ularning turlari va turkumlanishi 21
2. Ishlab chiqarishning iqtisodiy mazmuni 25
3. Ishlab chiqarishning natijalari 29
3-BOB. QIYMATNING TURLICHA NAZARIYALARI VA ULARNING 38
SINTEZI 38
1. Tovar va uning xususiyatlari 38
2. Qiymatning asosiy kontseptsiyalari. Qiymatning mehnat nazariyasi 42
3. So‗nggi qo‗shilgan naflilik nazariyasi 44
4-BOB. BOZOR VA UNING AMAL QILISHI MEXANIZMI 50
1. Bozorning mohiyati va vujudga kelish sharoitlari 51
2. Talab va taklif tushunchasi 54
3. Bozor iqtisodiyotining vujudga kelish sabablari 60
5-BOB. ISTE‘MOLCHI XATTI-HARAKATI NAZARIYASI 65
1. Iste‘molchi tanlovidagi befarqlik va uning egri chizig‗i 65
2. Iste‘molchi byudjetining cheklanganligi 68
3. Iste‘molchi tanlovi va unga ta‘sir ko‗rsatuvchi omillar 71
6-BOB. ISHLAB CHIQARISH XARAJATLARI, ISH HAQI, 74
DAROMADLAR VA FOYDA NAZARIYALARI 74
1. Ishlab chiqarish xarajatlari kontseptsiyasi 74
2. Ish haqining turlicha nazariyalari 80
3. Foydaning mohiyati, tarkib topish xususiyatlari va tarkibiy qismlari 82
7-BOB. MUKAMMAL RAQOBAT MODELI VA UNDA NARXNING 87
SHAKLLANISH XUSUSIYATLARI 87
1. Raqobatning bozor mexanizmi 88
2. Raqobat kurashining zamonaviy shakllari 92
3. Mukammal raqobat sharoitida narxning shakllanish xususiyatlari 93
8-BOB. MONOPOL HUKMRONLIK VA MONOPOLIYAGA 100
QARSHI SIYOSAT 100
1. Monopol hukmronlik to‗g‗risida tushuncha 101
2. Ishlab chiqarish kontsentratsiyasi va monopol hukmronlik ko‗rsatkichlari 104
3. Monopoliyaga qarshi qonunchilikning vujudga kelishi va rivojlanishi 105
4. O‗zbekiston Respublikasida monopoliyaga qarshi qonunchilik 106
9-BOB. MILLIY MAHSULOT VA IJTIMOIY FAROVONLIK 109
1. Milliy iqtisodiyotning qaror topishi va uning 110
makroiqtisodiy ko‗rsatkichlari 110
2. Milliy mahsulotning mazmuni, tarkibiy qismlari va harakat shakllari 112
3. Yalpi ichki mahsulotni hisoblash usullari 118
10-BOB. ISTE‘MOL, JAMG‗ARMA VA INVESTITSIYA NAZARIYALARI 124
1. Iste‘mol va jamg‗armaning iqtisodiy mazmuni hamda ularning o‗zaro bog‗liqligi 124
2. Jamg‗arishning mohiyati, omillari va samaradorligi 130
3. Investitsiyalar va uning darajasini belgilovchi omillar 131
4. Jamg‗arma va investitsiya o‗rtasidagi muvozanatni ta‘minlash muammolari 135
11-BOB. IQTISODIY O‗SISH MODELLARI 140
1. Iqtisodiy o‗sishning mazmuni, turlari va ko‗rsatkichlari 140
2. Iqtisodiy o‗sishning omillari 143
3. Iqtisodiy o‗sish modellari 145
4. Milliy boylik tushunchasi va uning tarkibiy tuzilishi 151
12-BOB. IQTISODIY MUVOZANAT NAZARIYALARI VA MODELLARI 154
1. Iqtisodiy nisbatlar va ularning turlari 154
2. Iqtisodiy muvozanatning mohiyati va ta‘minlash shart- sharoitlari 156
3. Iqtisodiy muvozanat darajasini aniqlash usullari 158
13-BOB. IQTISODIY BEQARORLIK, UNING TURLARI VA 164
BARTARAF ETISH YO‗LLARI 164
1. Iqtisodiy sikllarning mazmuni va asosiy turlari 164
2. Inqirozlarning mazmuni, turlari va bartaraf etish chora-tadbirlari 167
3. Inflyatsiya va uning turlari 170
4. Ishsizlik va uning turlari. Ishsizlik darajasini aniqlash 173
14-BOB. MOLIYA TIZIMI VA DAVLATNING MOLIYAVIY SIYOSATI 178
1. Moliyaning mohiyati va vazifalari. Moliya tizimi 178
2. Soliq tizimi va uning vazifalari 180
3. Soliq stavkasini belgilash tamoyillari 181
15-BOB. BOZOR IQTISODIYOTINING RIVOJLANISHIDA PUL- 185
KREDIT TIZIMI VA BANKLARNING ROLI 185
1. Pul muomalasi qonunlari 185
2. Kreditning mohiyati, manbalari va vazifalari 189
3. Bank tizimi. Markaziy va tijorat banklar hamda ularning vazifalari 191
16-BOB. IQTISODIYOTNING DAVLAT TOMONIDAN TARTIBGA 195
SOLINISHI 195
1. Davlatning milliy iqtisodiyotini tartibga solishdagi roli haqidagi nazariya va qarashlar 195
2. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish, uning maqsadi va vazifalari 197
3. Davlatning iqtisodiyotga ta‘sir qilish usullari va vositalari 200
17-BOB. HOZIRGI ZAMON BOZOR IQTISODIYOTIDA IJTIMOIY 204
HIMOYA TIZIMI 204
1. Aholi daromadlari va uning tarkibi. Aholi turmush darajasi va uning ko‗rsatkichlari 204
2. Daromadlar tengsizligi va uning darajasini aniqlash 208
3. Davlatning ijtimoiy siyosati 210
18-BOB. ISHLAB CHIQARISHNING BAYNALMINALLASHUVI. O‗ZBEKISTON IQTISODIYOTINING JAHON XO‗JALIGIGA 212
INTEGRATSIYALASHUVI MUAMMOLARI 212
1. Iqtisodiy rivojlanishning umumjahon tomonlari va ishlab chiqarishning baynalminallashuvi 213
2. Jahon xo‗jaligining globallashuvi yo‗nalishlari va ziddiyatlari 217
3. Xalqaro iqtisodiy munosabatlarning shakllari. Jahon infratuzilmasining rivojlanishi 221
4. Jahon xo‗jaligi aloqalarini xalqaro tartibga solish 223
19-BOB. XALQARO SAVDO NAZARIYASI VA SAVDO SIYOSATI 229
1. Xalqaro mehnat taqsimoti va xalqaro savdo to‗g‗risidagi turlicha nazariyalar 229
2. Xalqaro savdoning mazmuni va tarkibiy tuzilishi 234
3. Xalqaro savdoning xususiyatlari 239
20-BOB. XALQARO VALYUTA TIZIMI VA VALYUTA KURSI 244
1. Xalqaro valyuta-kredit munosabatlari va valyuta tizimlari 244
2. To‗lov balansi, uning tuzilishi va taqchilligi 247
3. Valyuta-moliya sohasidagi davlatlararo tashkilotlar faoliyatining rivojlanishi 250

M U N D A R I J A
ADABIYOTLAR……………………………………………………………...... 249 KIRISH
Mamlakatimizda mustaqillik yillarida olib borilgan to‗g‗ri va izchil iqtisodiy siyosat orqali ahamiyatli ijobiy natijalar qo‗lga kiritildi. Jumladan, milliy xo‗jaligimiz iqtisodiy jihatdan mustahkamlanib, ma‘muriy-buyruqbozlik tizimdan meros bo‗lib qolgan bir tomonlamalik va inqiroz holatidan chiqarildi; iqtisodiyotning barqaror o‗sishi ta‘minlandi, makroiqtisodiy va moliyaviy barqarorlik mustahkamlandi, iqtisodiyot va uning ayrim sohalaridagi mutanosiblik kuchaydi; bozor mexanizmining tarkibiy qismlari qaror topdi va uning infratuzilmalari vujudga keltirilib, rivojlantirildi. Ma‘naviy jabhada ham tub o‗zgarishlar qilinib, jamiyat a‘zolarida milliy istiqlol g‗oyasi va mafkurasi shakllandi.
Prеzidеntimiz I.A.Karimov ta‘kidlaganlaridеk, «Bugungi kunda mamlakatimizni, avvalo, iqtisodiyotimizni isloh etish, erkinlashtirish va modernizatsiya qilish, uning tarkibiy tuzilishini diversifikatsiya qilish borasida amalga oshirilayotgan, har tomonlama asosli va chuqur o‗ylangan siyosat bizni inqirozlar va boshqa tahdidlarning salbiy ta‘siridan himoya qiladigan kuchli to‗siq, aytish mumkinki, mustahkam va ishonchli himoya vositasini yaratdi»¹.
Jamiyatda ro‗y beradigan iqtisodiy qonunlarni bilish va ularning amal qilishiga ongli munosabatda bo‗lishda, mamlakatni demokratlashtirish va iqtisodiyotni bozor tamoyillari asosida isloh qilish jarayonlari mohiyatini tushunish uchun zarur bo‗lgan bilimlarni berishda «Iqtisodiyot nazariyasi» fanining roli beqiyosdir. Bugungi kunda yosh avlodda bunyodkorlik g‗oyalarini shakllantirish, ma‘naviy dunyoqarashini kengaytirish, iqtisodiy madaniyatini oshirish kabi muhim vazifalarni bajarish orqali mazkur fanning ahamiyati tobora oshib bormoqda.
Ayni paytda Prеzidеntimizning ma‘ruza va asarlaridan, xususan, «Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O‗zbеkiston sharoitida uni bartaraf etishning yo‗llari va choralari» nomli asaridan bizga shu narsa ma‘lum bo‗lib turibdiki, erishilgan yutuqlar bilan bir qatorda bugungi kunda o‗z yechimini topmagan muammolar, hal qilinishi lozim bo‗lgan vazifalar ham mavjud. Mamlakatimiz ba‘zi viloyatlari va qishloq tumanlari byudjеtlarining haligacha dotatsiyada qolib kеtayotgani, ularda zamonaviy korxonalar, kichik biznеs sohasi, savdo tarmoqlarini, bozor infratuzilmasini rivojlantirishga yetarli e‘tibor bеrilmayotgani, to‗g‗ridan-to‗g‗ri xorijiy invеstitsiyalarni jalb etish bo‗yicha loyihalarni amalga oshirish tadbirlarining sustligi, ba‘zi yangi mulkdorlarning xususiylashtirilgan mulkdan oqilona foydalanmasligi, oqibatda ularning bankrotlikka yuz tutishi, ayrim tarmoqlarda iqtisodiyotning monopollashuvi asossiz ravishda yuqori darajada saqlanib qolayotgani, qishloq xo‗jaligidagi sug‗oriladigan yerlar anchagina qismining mеliorativ holati qoniqarsizligi tufayli foydalanishga yaroqsizligi va boshqalar shular jumlasidandir².
Ushbu iqtisodiy muammolarni tezroq hal qilish, ularning yechimini izlab topish, milliy istiqlol mafkurasining mazmunini va xususiyatlarini tushunish ko‗p jihatdan kishilarning iqtisodiyot sirlarini, ayniqsa bozor va bozor iqtisodiyoti munosabatlarining mazmunini, ularning talablari va xususiyatlarini, qonunqoidalarini, amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarning, uni chuqurlashtirishning, iqtisodiyotni erkinlashtirishning maqsadi va mohiyatini chuqurroq bilishlariga bog‗liqdir. Iqtisodiyot nazariyasi fani iqtisodiyot tushunchalarini, uning qonunqoidalarini, tejamli xo‗jalik yuritish sirlarini, turli kishilar va xo‗jaliklarning birbirlari bilan manfaatli iqtisodiy aloqada bo‗lib, unumli mehnat qilish yo‗llarini va shakllarini o‗rgatadi. Iqtisodiyot nazariyasi fani mamlakatimizda yashayotgan hamma kishilarning daromadlari, ularning turmush darajasi faqat milliy iqtisodiyot taraqqiyotiga bog‗liqligini, shu yurtda mehnat qilayotgan kishilarning ijodiy mehnati bilan vujudga kelgan milliy mahsulotning ko‗payishi, uning to‗g‗ri taqsimlanishi va foydalanilishi, milliy pul barqarorligi bilan bog‗liqligini ham o‗rgatadi va milliy istiqlol mafkurasining odamlar ongida shakllanishiga, ularning intellektual kamolotga erishuvida muhim rol o‗ynaydi.
Shuning uchun magistratura talabalari uchun «Iqtisodiyot nazariyasi-2» fanidan o‗quv qo‗llanmaning tayyorlanishi ham bugungi kunda muhim ahamiyat kasb etadi.
Ushbu o‗quv qo‗llanma yangi davlat standarti talablari bo‗yicha tuzilgan va Respublika muvofiqlashtirish komissiyasi tomonidan tavsiya etilgan yangi namunaviy o‗quv dasturi asosida yozildi. Unda dasturdagi barcha mavzular qamrab olingan. Asosiy iqtisodiy tushunchalarni soddaroq qilib, oddiy tilda misollar, jadvallar, grafiklar asosida tushuntirishga harakat qilingan.
Ushbu o‗quv qo‗llanmani tayyorlashda o‗qitishning yangi pedagogik va informatsion texnologiyalar talablari va xususiyatlari hisobga olinib, har bir mavzudan keyin asosiy tayanch tushunchalar va atamalar, shuningdek takrorlash va munozara uchun savollar ham berildi.
Iqtisodiyot nazariyasi bo‗yicha mazkur o‗quv qo‗llanma asosan 5A340101 – Iqtisodiyot nazariyasi mutaxassisligi bo‗yicha magistratura talabalari uchun mo‗ljallangan bo‗lib, undan iqtisodiy yo‗nalishdagi oliy o‗quv yurtlari o‗qituvchi va talabalari, aspirantlar va iqtisodiyot nazariyasi sohasidagi bilimlarga qiziquvchi barcha kitobxonlar ham foydalanishi mumkin.