O‘zbeкiston respubliкasi oliy va o‘rta mahsus ta’lim vazirligi

 

XXII bob. MILLIY IQTISODIYOTNING MUVOZANATI VA 

NISBATLARI 

 

1. Iqtisodiy muvozanatlikning mazmuni va uning turlari.  

2.  Iqtisodiy  muvozanatlikni  aniqlash  usullari.  Resession  va 

inflatsion farq. 

3. Iqtisodiy mutanosiblik va uning turlari. 

4. O‘zbekistonda iqtisodiyot tarkibiy tuzilishini  o‘zgartirish 

vazifalari. 

 

1. Iqtisodiy muvozanatlikning mazmuni va uning turlari 

 

Milliy  iqtisodiyot  darajasida  to‘liq  bandlikka  va  barqaror 

iqtisodiy  o‘sishga  erishish,  inflatsiyani  eng  kam  darajaga  keltirish 

makroiqtisodiy muvozanatlikni taqozo etadi. Iqtisodiyot fan tarixida 

iqtisodiy  muvozanatlik  tushunchasiga  turlicha  qarashlar  mavjud 

bo‘lib,  ularni  umumlashtirilgan  holda  ikkita  yo‘nalishga  ajratish 

mumkin. 

Birinchi  yo‘nalish  bevosita  «iqtisodiy  muvozanatlik»  tushun-

chasining  vujudga  kelish  va  rivojlanishining  tarixiy  bosqichlari 

bilan  bog‘liq  bo‘lib,  bunda  mazkur  tushuncha  «umumiy  bozor 

muvozanati»  sifatida  talqin  qilinishi  darajasigacha  yetib  keladi.  Bu 

yo‘nalishda  iqtisodiy  muvozanatlikning  ko‘plab  modellari  mavjud 

bo‘lib,  ular  turli  davrlarda  bu  muammoga  har  xil  qarashlarni  aks 

ettirgan: 

Oddiy  takror  ishlab  chiqarish  modeli.  (F.  Кene  tomonidan 

XVIII asrda Fransiya misolida tushuntirilib berilgan). 

Oddiy  va  kengaytirilgan  ijtimoiy  takror  ishlab  chiqarish  naza-

riyasi. (XIX asrda klassik iqtisodchilar tomonidan asoslab berilgan). 

Erkin  raqobat  qonuni  amal  qilgan  sharoitda  umumiy  iqtisodiy 

muvozanatlik modeli. (L. Valras tomonidan asoslagan). 

«Xarajatlar  –  mahsulot  ishlab  chiqarish»  modeli.    (V.  Lontev 

asos solgan).  

---

412 

Qisqa  davrli  iqtisodiy  muvozanatlik  modeli.  (D.Кeyns  siklik 

rivojlanishni tahlil qilish orqali ko‘rsatib bergan). 

Кengayib  boruvchi  iqtisodiyotda  muvozanatlik  modeli  (Dj. 

Neyman tahlil qilgan). 

 Iqtisodiy  muvozanat  nazariyasiga  ilk  fikrlar  klassik  siyosiy 

iqtisod asoschilaridan biri A. Smit

94

 tomonidan «Xalqlar boyligining 

tabiati  va  sabablari  to‘g‘risida  tadqiqot»  nomli  asarida  berilgan 

bo‘lib,  unda  iqtisodiy  munosabatlarning  barchasi  bozor  mexanizmi 

yordamida  tartibga  solinishi,  talab  va  taklif  o‘rtasidagi  muvozanat 

faqat  bozor  mexanizmi  yoki  «ko‘rinmas  qo‘l»  yordamida 

ta’minlanishi  ta’kidlab  o‘tilgan.  Uning  mashhur  «Alohida  olingan 

har  bir  odam  faqat  o‘zini  o‘ylagan  holda,  o‘zining  shaxsiy 

manfaatlari  yo‘lida  qilgan  harakatlari  ko‘rinmas  qo‘l  orqali  uning 

qiziqishi doirasiga mutlaqo kirmagan boshqa maqsadlarga yo‘nalti-

riladi  va  bu  harakat  ongli  ravishda  jamiyat  manfaatlariga  xizmat 

qilgandagiga 

qaraganda 

ko‘proq 

samara  beradi»

95

  -  degan  fikri 

hozirgi kunda ham o‘z dolzarbligini 

yo‘qotmagan.  Ammo,  u  iqtisodiy 

muvozanatlikni  ta’minlash  jarayon-

lariga  davlat  ishtirokini  mutlaqo 

inkor etgan. 

Iqtisodiy 

muvozanat 

nazariyasini rivojlantirishga o‘z hissasini qo‘shganlardan - J.S. Mill 

fikricha,  “Jamiyat  ortiqcha  puldan  o‘z  kuchi  bilan  qutula  olmaydi, 

shu sababli yagona yo‘l narxning o‘sishi bo‘lib, faqat shu yo‘l bilan 

talab va taklif o‘rtasidagi muvozanatlikni ta’minlash mumkin”. Narx 

o‘sishini talab va taklif o‘rtasidagi mutanosiblik ta’minlanmagunga 

qadar davom ettirish zarur

96

. 

XX asr boshlaridayoq shveysariyalik Nobel mukofoti sovrindori 

L. Valras birinchilardan bo‘lib yaxlit olingan umumiy bozor muvo-

zanati 

modelini 

yaratishga 

hamda 

mazkur 

tushunchaning 

                                                           

94

 Смит А. Исследование о природе и причинах богатства народов. 

95

 Смит А. Исследование о природе и причинах богатства народов. Москва, 1962. Стр. 332. 

96

 Mill J.S. On the Defintion of Political Economy; and on the Method of Invtstigation Proper to it. In: 

Tssays on Some Unsettled Questions of Political Economy. L., p 133-137. 

 

 

---

413 

mazmunini  ancha  to‘liq  ilmiy  yoritib  berishga  erishdi.  Lekin 

L.Valras  umumiy  bozor  muvozanati  modeliga  matematik  usuldagi 

tengliklar orqali juda oddiy yondashgan. Umumiy bozor muvozanati 

ishlab chiqarish hajmi va narxlar o‘zgarishi hamda boshqa bir qator 

omillarning ta’sirida buzilishiga olib kelishini hisobga olmagan

97

.  

XX  asrning  20  -  yillar  oxirlari  va  30  -  yillar  boshlarida 

G‘arbdagi  bozor  iqtisodiyoti  rivojlangan  mamlakatlar  iqtisodiyoti 

«Buyuk depressiya» nomi bilan mashhur bo‘lgan barqaror va uzoq 

davom  etgan,  makroiqtisodiy  beqarorlikka  duchor  bo‘ldi.  Bundan 

yuz  yil  oldin  shakllantirilgan  klassik  nazariya  ta’limoti  ro‘y  bergan 

inqiroz  jarayonlarining  barcha  jihatlarini  tushuntirib  berishga 

layoqatsiz bo‘lib qoldi.  

Bu barcha iqtisodchilarning iqtisodiy muvozanatlik to‘g‘risidagi 

g‘oyalari  o‘zlari  yashagan  muhit  sharoitidan  kelib  chiqqan  holda 

yaratilganligi va hozirgi davr uchun kam ahamiyatga ega ekanligini 

ko‘rsatadi.  Avvalo,  ularning  iqtisodiy  g‘oyalari  umumiy  bozor 

muvozanatini  tahlil  qilish  bilangina  cheklanadi.  Iqtisodiyotning 

umumiy  muvozanati  uning  asosiy  shart-sharoitlari  va  namoyon 

bo‘lish shakllarini ko‘rsatib berolmagan. 

Hozirgi  zamon  bozor  iqtisodiyoti  doimiy  inflatsiya  va  ishsizlik 

sharoitida  rivojlanib,  makroiqtisodiy  beqarorlik  tavsifi  kuchayib 

borishi  natijasida  iqtisodiy  muvozanatlikni  ta’minlash  ham  ancha 

murakkab  kechib,  davlatning  samarali  makroiqtisodiy  siyosat  olib 

borishini taqozo etadi.  

Shu  sababli,  hozirgi  zamon  nazariy  fanlarda  iqtisodiy  muvo-

zanatlik tushunchasi barcha jihatlari (sabablari, oqibatlari, natijalari) 

bilan  birgalikda  ancha  keng  tadqiq  qilinadi.  Jumladan,  iqtisodiy 

muvozanatlik  muammosi  ko‘pchilik  manbalarda  yopiq  va  ochiq 

iqtisodiyot  uchun  yalpi  talab  va  yalpi  taklifning  muvozanatligi 

orqali  tushuntirilib  beriladi.  Bunda  ko‘plab  alohida  olingan 

bozorlardagi muvozanatli narx va ishlab chiqarish hajmini o‘rganish 

orqali  xususiy  muvozanatlikni,  barcha  bozorlardagi  yalpi  taklif 

hajmi  va  narxlarning  o‘rtacha  darajasi  o‘rtasidagi  o‘zaro 

                                                           

97

 Walras L. Elements of pure Economics. Translated by Jaffe W.Homewood, Richard D.Irwin, 1954. rr. 

88-89. 

 

---

414 

bog‘liqliklar  orqali  umumiy  bozor  muvozanatini  ko‘rsatib  berishga 

harakat qiladilar.  

Biroq  bu  tahlilda  ham  “umumiy bozor  muvozanati”  yalpi  talab 

va  yalpi  taklif  muvozanati  doirasi  bilan  cheklanadi.  Bundan 

tashqari,  bu  tushunchalar  ancha  mavhumlashtirilib,  murakkab 

matematik  tenglashtirishlar  va  grafikli  tahlil  usullari  orqali  bayon 

qilinadi. Bu esa iqtisodiy hodisa va jarayonlarning mazmunini ilg‘ab 

olishni ancha qiyinlashtiradi. 

Iqtisodiy  muvozanatlik  nazariyasidagi  ikkinchi  yo‘nalish  sobiq 

sotsialistik iqtisodiy tizimning inqirozga uchrashi oqibatida vujudga 

keldi.  Bu  mamlakatlarda  shiddatli  tarzda  ro‘y  bergan  ijtimoiy-

iqtisodiy  beqarorliklar,  ya’ni  iqtisodiy  o‘sish  sur’atlari  va  bandlik 

darajasining  surunkali  pasayib  borishi,  inflatsion  jarayonlarning 

noxush  oqibatlari  hamda  takror  ishlab  chiqarishdagi  doimiy 

ravishda 

vujudga 

kelib 

turgan 

boshqa 

nomutanosibliklar, 

makroiqtisodiy  muvozanatlikka  erishish  orqali  iqtisodiy  o‘sishni 

ta’minlashni zarur qilib qo‘ydi. Bu iqtisodiy fanlar oldiga «iqtisodiy 

muvozanatlik»  tushunchasining  iqtisodiy  mazmunini,  uni  ta’-

minlashning  shart-sharoitlarini  va  namoyon  bo‘lish  shakllarini 

ilmiy-nazariy tadqiq qilish vazifasini qo‘ydi. 

Shu  sababli,  iqtisodchi  olimlar  tomonidan  «iqtisodiy  muvoza-

natlik tushunchasi» turlicha talqin qilina boshlandi. 

Jumladan, ayrimlar iqtisodiy muvozanatlikni cheklangan ishlab 

chiqarish  resurslaridan  foydalanish  usullari  va  ularni  jamiyat 

a’zolari  o‘rtasidagi  taqsimlashning  o‘zaro  mos  kelishi  sifatida 

tavsiflasa

98

,  boshqalari  resurslar  va  ulardan  foydalanish  natijalari, 

ishlab  chiqarish  va  iste’mol,  talab  va  taklif,  moddiy  buyumlashgan 

va  moliyaviy  oqimlar  o‘rtasida  yalpi  mutanosiblik  mavjud  bo‘lishi 

zarur degan fikrni ilgari suradi

99

. 

Birinchi  yondashuvda  jamiyat  ehtiyojlari  bilan  milliy  ishlab 

chiqarish  imkoniyatlari,  ya’ni  iqtisodiy  resurslarning  miqdori 

o‘rtasidagi bog‘liqlik tushuntirib berilmaydi;  

                                                           

98

  Экономическая  теория:  Учебное  пособие  //Под  общ.ред.  Н.И.Базылева  Минск,  БГЕУ,  2000г 

стр.126. 

99

  Сажина  M.A.,  Чибриков  Г.Г.  Экономическая  теория.  Учебник  для  вузов  –  M:  Изд.гр  NORMA-

INFRA. M; 1998, стр. 267. 

---

415 

Ikkinchi  yondashuvda  ishlab  chiqarishning  natijalari  «jamiyat 

ehtiyojlari»  bilan  bog‘lanmagan

100

.  Кo‘pchilik  hollarda  makroiq-

tisodiy  muvozanatlik  tushunchasiga  bir  tomonlama  yondashib, 

umumiy  ta’rif  berilsa  ayrim  manbalarda  unga  milliy  mahsulot  va 

milliy  daromad  alohida  qismlari,  mahsulotlar  va  daromadlar 

o‘rtasidagi nisbat sifatida qaraladi

101

. 

Кo‘pincha  iqtisodiy  muvozanatlik  bozor  muvozanatini 

tavsiflovchi yalpi talab va yalpi taklif o‘rtasidagi nisbat sifatida ham 

talqin qilinadi. 

Iqtisodiy  muvozanatlik  ‒  bu  jamiyat  ehtiyojlariga  mavjud 

iqtisodiy  resurslar  miqdorining  va  milliy  ishlab  chiqarish  natijalari 

hajmi hamda tarkibining o‘zaro mos kelishligini tavsiflaydi. 

Iqtisodiy  muvozanatlik  milliy  iqtisodiyotning  turli  darajasidagi 

har 

xil 

muvozanatliklarni 

qamrab 

oladi. 

Bu 

barcha 

muvozanatliklarni 

shartli 

ravishda 

umumiy 

va 

xususiy 

muvozanatliklarni ajratib ko‘rsatish mumkin.  

Umumiy  muvozanatlik  ‒  bu  jamiyatning  barcha  ehtiyojlari  va 

milliy  ishlab  chiqarish  real  hajmining  o‘zaro  mos  kelishlik 

darajasini  bildiradi.  Qiymat  ifodasida  bu  muvozanatlik  yalpi  talab 

va  yalpi  taklifning  nisbati  orqali  namoyon  bo‘ladi.  Milliy 

iqtisodiyotda  ro‘y  beradigan  barcha  o‘zgarishlar  pirovard  natijada 

yalpi talab va yalpi taklifdagi o‘zgarishlar orqali ifodalanadi. 

Yalpi  talab  tovarlar  bozorida  taqdim  qilingan  pirovard  tovarlar 

va  xizmatlarga  bo‘lgan  barcha  subyektlar  talablari  yig‘indisidan 

iborat.  Iqtisodiy  muvozanatlik  yalpi  talab  va  yalpi  taklifning 

tengligini  taqozo  etsa  ham,  amaliyotda  ularning  nisbati  o‘rtasidagi 

o‘zgarishning  mumkin  bo‘lgan  har  xil  variantlari  mavjud  bo‘ladi. 

Jumladan: 

Bu  barcha  shart-sharoitlar  nazariy  ahamiyatga  ega  bo‘lib,  po-

tensial  imkoniyat  shaklida  mavjud  bo‘ladi.  Real  hayotda  esa 

umumiy  muvozanatlik  tarkibiy  nomutanosibliklar,  resurslardan 

samarasiz  foydalanish,  narxlarning  beqarorligi,  iqtisodiy  sikl 

fazalarining  o‘zgarishi,  bozor  konyunkturasi,  bozor  subyektlari 

daromadlari va talab tarkibidagi o‘zgarishlar ta’siri ostida bo‘ladi. 

                                                           

100

 Экономическая теория. Учебник для стедентов высших заведение // кол.авт. Абдурахманов K. и 

др. 1. – T: "Sharq", 1999, стр. 338. 

101

 Меншиков. П. Новая экономика. Москва, изд. "Бек", 1999, стр. 1999. 

---

416 

Yalpi  talabning  ortishi,  ishlab  chiqarish  hajmi,  milliy  daromad 

va narxlarning o‘sishi bilan birga boradi. 

Yalpi  talabning  kamayishi,  ishlab  chiqarish  hajmi,  milliy 

daromad va narxlarning pasayishi natijasida ro‘y beradi. 

Yalpi taklifning ortishi - ishlab chiqarish hajmining o‘sishi bilan 

birga boradi va narxlarning tushishini keltirib chiqaradi. 

Yalpi  taklifning  kamayishi,  mos  ravishda  ishlab  chiqarishning 

qisqarishi, narxlarning o‘sishiga olib keladi.