O‘zbeкiston respubliкasi oliy va o‘rta mahsus ta’lim vazirligi

Aktivlar va passivlar balansi 

 

Aktivlar  

Majburiyatlar 

va 

kapital 

sof 

qiymati 

Nomoliyaviy aktivlar  

Moliyaviy aktivlar  

Majburiyatlar  

Кapital sof qiymati 

1+2-3=4 

 

Aktivlar hisobi iqtisodiyot barcha subyektlarida mavjud bo‘lgan 

aktivlarning  har  bir  alohida  turlari  uchun  tuziladi.  Aktivlar  va 

passivlar balansi  ham vaqtning ma’lum davri  (yil boshi  va oxiri)da 

alohida sektorlar va butun iqtisodiyot uchun tuziladi. 

Iqtisodiyotning har bir sektori uchun barcha aktivlar qiymati va 

barcha  majburiyatlar  o‘rtasidagi  farq  –  kapitalning  sof  qiymatini 

hosil  qiladi.  Bu  miqdor  butun  iqtisodiyot  uchun  milliy  boylik 

sifatida chiqadi. Boshqacha aytganda, u iqtisodiyot barcha sektorlari 

sof  kapitallari  summasiga  teng  keladi.  Iqtisodiyot  rezidentlarining 

o‘zaro  moliyaviy  talablari  ulardan  biri  uchun  moliyaviy  aktivlar, 

boshqasi  uchun  majburiyatlar  hisoblanishi  sababli,  ular  bir-birini 

qoplaydi,  milliy  boylik  esa  nomoliyaviy  aktivlar  va  kapital  sof 

qiymati umumiy summasi sifatida aniqlanadi.  

---

407 

Yil  boshi  va  oxirida  aktivlar  va  passivlar  balansi  hamda 

jamg‘armalar hisobi o‘zaro bir-biri bilan bog‘lanadi. 

 

 

 

 

Aktivlar hisobida zaxiralar va oqimlar o‘zaro bog‘liqligi 

 

Zaxiralar va oqimlar ko‘rsatkichi   MHTdagi hisoblar  

Davr boshida aktivlar qiymati  

Aktiv  va  passivlarning  dast-

labki balansi  

Sotib olingan aktivlarning sof qiy-

mati (kirim-chiqim) 

Кapital  bilan  operatsiyalar  hi-

sobi  (nomoliyaviy  aktivlar) 

moliyaviy  hisob  (moliyaviy 

aktivlar) 

Aktivlar  hajmida  boshqa  o‘zga-

rishlar qiymati 

Aktivlar  hajmida  boshqa  o‘z-

garishlar hisobi  

Narx  o‘zgarishi  natijasida  aktivlar 

qiymatining o‘zgarishi  

Qayta baholashlar hisobi  

Davr  oxirida  aktivlar  qiymati           

(1+2+3+4)=5 

Aktivlar va passivlarning davr 

oxiridagi balansi  

 

Majburiyatlarga nisbatan ham xuddi shunday tartib amal qiladi. 

Shunday  qilib,  MHT  aktivlar  va  majburiyatlar  qiymatidagi  o‘zga-

rishlarni  qayd  qilishni  ko‘zda  tutadi  ayni  vaqtda  bu  o‘zgarishlar 

iqtisodiyot sektorlaridagi kapital qiymatida va butun milliy boylikda 

qanday  tarkibiy  qismlar  hamda  qaysi  omillar  hisobiga  ro‘y  bergan-

ligini tahlil qilish imkonini beradi.  

MHTda barcha aktivlar va majburiyatlarni baholashda joriy bozor 

narxlaridan  foydalaniladi.  Asosiy  kapital  qiymatini  MHTda  aks  et-

tirishda qayta tiklash qiymatini aniqlash usuli ham qo‘llaniladi. Yana 

bir usul aktivlardan foydalanishdan kutilayotgan bo‘lg‘usi daromadlar 

tushumining haqiqiy (diskontlashgan) qiymatini aniqlash hisoblanadi. 

Chet  el  valutalarida  qayd  qilingan  aktivlar  va  majburiyatlar 

bozor  ayriboshlash  kursi  bo‘yicha  milliy  pul  birligida  baholanishi 

zarur. 

---

408 

MHTda nomoliyaviy aktivlar ikki turga ajratiladi: ishlab chiqa-

rilgan va ishlab chiqarilmagan aktivlar. Ishlab chiqarilgan aktivlarga 

asosiy  kapital,  moddiy  aylanma  vositalar  va  qimmatliklar 

kiritiladi

91

. 

Ishlab  chiqarilmaydigan  aktivlar  uchta  tarkibiy  qismni  o‘z 

ichiga oladi: tabiiy resurslar; ijara va litsenziya shartnomalari; xarid 

qilingan gudvill

92

 va marketing aktivlari

93

. 

MHTda moliyaviy aktivlar va majburiyatlar sifatida quyidagilar 

hisobga olinadi: 

‒ monetar oltin va qarz olishning maxsus huquqi;  

‒ naqd valutalar va o‘tkazilgan depozitlar;  

‒ qarzli qiymatli qog‘ozlar va ssudalar; 

‒ aksionerlik kapitali va investitsion fondlar aksiyalari; 

‒  sug‘urta,  pensiya  ta’minoti  va  standartlashtirilgan  kafolatlar 

dasturlari; 

‒  boshqa  debitorlik  va  kreditorlik  qarzdorlik  (tovarlarni 

yetkazib berish bilan bog‘liq tijorat kreditlari, soliqlar, dividend, ish 

haqi to‘lash, qimmatli qog‘ozlarni sotish va sotib olish bilan bog‘liq 

qarzdorlik).