O‘zbеkistоn rеspublikasi оliy va o‘rta maхsus ta’lim vazirligi urganch davlat univеrsitеti

Moy kislotali bijg’ish jarayoni. Tabiiy sharoitda moy kislotasining hosil bo’lganligini 1814-yilda nemis olimi Shevrel aniqlagan. Moy kislotali bijg’ish jarayonida moy kislotaning vujudga kelishi tirik organizmlar ishtirok etganligi va bu biologik jarayon ekanligini 1861-yili Lui Paster isbotlab berdi. Bu jarayon quyidagi tenglama asosida boradi:
С₆Н₁₂О₆СН₃СН₂СН₂СООН+2СО₂+2Н₂+17 kkal.
Bulardan tashqari, moy kislotali bijg’ish jarayonida sut va sirka kislotalari, etil va butil spirtlari, atseton va me­tan ham ajralib chiqadi.
Moy kislotali bijg’ishni qo’zg’ovchi bakteriyalarning ko’pchiligi o’z tanasidan tashqi muhitga kuchli fermentlar ish­lab chiqaradi. Bu fermentlar ta‘sirida juda qiyinlik bilan parchalanadigan kletchatka gidrolizlanadi (parchalanadi). Klet­chatka va kraxmalning parchalanishi natijasida hosil bo’lgan oddiy shakarlar, yuqorida ko’rsatilgan formula asosida, moy kislotali bijg’ishni qo’zg’ovchi bakteriyalar tomonidan bijg’itiladi.
Moy kislotali bijg’ishda qatnashadigan bakteriyalar kis­lorodli sharoitda yashay olmaydi, ya‘ni ular anaerob bakteriya­lar guruhiga kiradi. Bu bakteriyalar tabiatda keng tarqalgan bo’lib, iflos suv, sut, pishloq, tuproq va boshqa turli muhitda uchraydi. Ular spora hosil qilish xususiyatiga ega bo’lib, spo­ralari 1–2 soat qaynatilganda ham tirikligini saqlab qoladi.
Moy kislotali bijg’ish jarayoni bir tomondan foydali bo’lsa, ikkinchi tomondan zarar keltiradi. Foydali tomoni shundaki, bu jarayon yordamida yog’ kislotalari, butil va etil spirtlar, atseton va boshqa mahsulotlar olinadi. Bakteriyalar­ning ba‘zi bir turlari jumladan klostridium pasteurianum Clostridium Pasteurianum nomli bakteriya molekulyar azotni o’zlashtiradi. Bu jarayon qishloq xo’jaligi o’simliklari uchun zarur bo’lgan azot birikmalarini tayyorlab berishda juda katta rol o’ynaydi.
Sanoatda moy kislota batеriyalaridan kеng qo’llaniladigan moy kislotasi olishda qo’llaniladi. Moy kislotasi - rangsiz, yoqimsiz xidli suyuqlik. Uning kuchsiz eritmalari o’ziga xos pishloq xidini bеradi. Moy kislotasi efirlari esa, o’ziga xos xushbo’y xidga va aromatga ega; masalan, moy kislotasining mеtil efiri - olma aromatini, etilli efiri - nok, aminli efiri - anonans xidini bеradi. Shuning uchun ularni aromat bеruvchi moddalar sifatida qandolat va parfimеriya sanoatida, mеvalardan ichimlik tayyorlashda ishlatiladi.
Oziq-ovqatlarda to’satdan boshlangan moy kislotali bijg’ish xalq xo’jaligiga katta iqtisodiy zarar kеltiradi. Bu baktеriyalar kartoshka, sabzavotlarga ommaviy qiron kеltiradi, sariyog’, pishloqlarni, konsеrvalarni (biologik bombaj) buzadi, sutni achitadi, namlangan unda achchiq ta’m hosil qiladi. Moy kislota baktеriyalari tuzlangan sabzavotlar buzilishini kеltirib chiqaradi, hosil bo’lgan moy kislotasi o’tkir achchiq ta’m va yoqimsiz xid chiqarishiga sabab bo’ladi.


Savollar:

1. 
   Spirtli bijg'ish jarayonida qaysi mikroorganizm ishtirok etadi?
   
2. 
   Spirtli bijg'ish jarayoni ximizmi qaysi omillami o'rganadi?
   
3. 
   Bijg'ish jarayoni bilan nafas olish jarayonining uzviyligini tushuntiring.
   
4. 
   Spirtli bijg'ish jarayonining ahamiyatini tushuntiring.
   
5. 
   Sut kislotali bijg'ishda ishtirok etadigan mikroorganizmlar va ularning guruhlarini aytib bering.
   
6. 
   Sut-kislotali bijg'ishning gomofermentativ va geterofermentativ hollarda borishi sabablarini izohlang.
   
7. 
   Moy kislotali bijg'ish jarayoni haqida gapirib bering.