O‘zbеkistоn rеspublikasi оliy va o‘rta maхsus ta’lim vazirligi urganch davlat univеrsitеti

Fimbriy va pililar. Bakteriyalarning ustki qismidagi ingichka, yo’g’onligi 3-15 nm, uzunligi 12 nm gacha bo’lgan iplar pililardir. G’-pili jinsiy pilidir. Bakteriyalarda xivchinlardan tashqari uzun, ingichka ip ham bo’lib, unga fimbriy deyiladi. Ular harakatchan yoki harakatsiz bo’lishi mumkin. Ularning uzunligi 0,3-4 mkm., eni 5-10 nm bo’lib, soni 100-200 tagacha, ba’zan esa 1000 taga etib boradi.
Fimbriylar pilin oqsilidan tuzilgan. Bakteriyalarda fimbriylarning bir qancha tipi uchraydi va ular bajaradigan vazifalariga qarab farqlanadi. Shulardan 2 tipi yaxshi o’rganilgan bo’lib, ular quyidagilar:
1-tip ko’pgina bakteriyalarda bo’lib, ular umumiy tipdagi fimbriylar deyiladi. Fimbriylar bakteriya hujayrasining muhitga, boshqa hujayraga yoki inert substrat (harakatsiz ozuqa) ga yopishishini ta’minlaydi. Suyuqlik yuzasida parda hosil qilishida u ham ishlatiladi. SHuning uchun ham uni yopishish organi deyish mumkin.
2-tip-jinsiy fimbriy-pili bo’lib (G’), u ichi bo’sh kanaldan iborat. Bu kanaldan bakteriya kon’yugasiyada qatnashayotgan boshqa bir bakteriyaga genetik manba beradi. Pilining boshqa bir xususiyati ham bo’lib, u patogen bakteriyalarda hayvon va odam hujayralariga yopishishda ishtirok etadi.
Baktеriyalarning harakatlanish tеzligi har turiga qarab har хil bo‘ladi. Ularning ko‘pchiligi bir sеkundda o‘z tanasi-ning uzunligiga tеng kеlgan masоfani, bоshqalari esa o‘z tanasi uzunligiga nisbatan 10 — 15 marta ko‘p bo‘lgan masоfani bir sеkundda bоsib o‘tadi. Masalan 2 mkm uzunlikdagi vabо vibriоni bir sеkundda 20 — 30 mkm masоfani bоsib o‘tadi.
Baktеriyalarning harakatlanish хaraktеri хivchinlarining sоni, kulturaning yoshi, tеmpеratura, hayot jarayonida hоsil bo‘lgan birikmalar va muhitdagi zaharli mоddalarning ko‘p yoki kam bo‘lishiga bоg‘liq. Eng tеz harakatlanadigani bu mоnо triх baktеriyalardir. Bularning harakatlapish tеzligi bir sеkundda 60 mkm gacha bоradi.


Savоllar:

1. 
   Prokariotlarning eukariotlardan farqi va o’xshash tomonlari.
   
2. 
   Bakteriya xujayrasining asosiy morfologik shakllari, nomlanishi va o’lchamlari.
   
3. 
   Bakteriya hujayrasining umumiy tuzulishi haqida tushincha bering.
   
4. 
   Bakteriyaning harakat organlari qanday nomlanadi va ular qanday joylashadi?
   
5. 
   Fimbriylarlarning tuzilishi va vazifalari haqida ma’lumot bering.
   
6. 
   Bakteriya hujayrasi devorining tuzilishi haqida ma’lumot bering.
   
7. 
   Gramm musbat bakteriyalar hujayra devorlarining tuzilishi qanday?
   
8. 
   Sitoplazma membranasi qanday tuzilgan, uning vazifalari haqida ma’lumot bering.
   
9. 
   Sitoplazma tarkibi va uning vazifalari.
   
10. 
    Nukleoid qanday tuzilishga ega?
    
11. 
    Bakteriyalarning kimyoviy tarkibini aytib bering.