O‗zbеkistоn rеspublikasi оliy vа o‗rtа mахsus tа‘lim vаzirligi tоshkеnt dаvlаt iqtisоdiyot univеrsitеti

 
 
 
 
 

---

92 
5-bob. UMUMIY OVQATLANISH TASHKILOTLARI BOSHQARUVINING 
IQTISODIY MEXANIZMI 
5.1. Ishlab chiqarish faoliyati davomida yuzaga keladigan ijtimoiy-iqtisodiy,
texnologik, ijtimoiy-psixologik masalalarni hal etishda boshqaruvchining o‗rni.
5.2. Firmaning ichki boshqaruvining usullari, tamoyillari, vazifalari. 
5.3 Buyurtmаlаr qаbul qilish vа bаjаrish 
5.1. Ishlab chiqarish faoliyati davomida yuzaga keladigan ijtimoiy-iqtisodiy,
texnologik, ijtimoiy-psixologik masalalarni hal etishda boshqaruvchining o‗rni
Bozor – bozor iqtisodiyoti qonun va qoidalariga asoslangan tovar va 
xizmatlarni ayriboshlash jarayonida xaridor va sotuvchi o‗rtasidagi murakkab 
iqtisodiy munosabatlar tizimidir. Bozor ishlab chiqarish omillari va muomala 
obyektlari nuqtai nazardan bir qator turlarga bo‗linadi. Xizmatlar bozori ham ushbu 
tasnifdan joy oladi. Xizmatlar bozori deganda bozor iqtisodiyoti qonun va
qoidalariga asoslangan holda turli xizmatlarni ayriboshlash jarayonida xaridor va 
sotuvchi o‗rtasidagi murakkab iqtisodiy munosabatlar tizimi tushuniladi. Xizmatlar 
bozorini ham unda oldi – sotdi qilinayotgan xizmatlarining turlariga qarab bir qancha 
turlarga ajratish mumkin. Masalan: Injinering xizmatlari bozori, transport xizmatlari 
bozori, umumiy ovqatlanish xizmatlari bozori va hokazo. 
Umumiy ovqatlanish xizmatlari bozori deyilganda bozordagi talab va taklifni 
inobatga olgan holda unga mos ravishda turli ovqatlanish mahsulotlarini tayyorlash, 
ayriboshlash va iste‘molni tashkil qilish jarayonidagi iste‘molchilar va sotuvchi 
o‗rtasidagi iqtisodiy munosabatlar tizimi tushuniladi. Ta‘rifda ovqatlanish 
mahsulotlarini ishlab chiqarish, sotish bilan bog‗liq xizmatlar mujassamlashtirilgan. 
Chunki ovqatlanish jarayoni nafaqat fiziologik ehiyojlarni qondirish jarayoni, balki 
rohatlanish va dam olishning ham bir shakli hisoblanadi. Umumiy ovqatlanishning 
asosiy xususiyatlaridan biri bu barcha sotilayotgan mahsulotlar va xizmatlar uchun 
bir vaqtda haq to‗lanishi, yoki olinishidadir. Ya‘ni restoran korxonalarining barcha 
fazalarda bajaradigan xizmatlari bir vaqtda sotiladi. Umumiy ovqatlanishning 
xizmatlari hajmi umumiy ovqatlanish chakana tovar aylanmasi tarkibiga kiradi. 
Chunki umumiy ovqatlanish xizmatlari uning mahsulotlariga qo‗shib sotiladi. 

---

93 
Shuning uchun ham umumiy ovqatlanish xizmatlari bozori xolatiga baho berishdagi 
asosiy ko‗rsatkichlar bu umumiy ovqatlanishning chakana tovar aylanmasi va 
xizmatlari hajmi hisoblanadi. 
Restoranlarni boshqarish jarayonida menejerlar mehnati insonning aniq 
faoliyati va harakatlari orqali namoyon bo‗ladi. Odatda boshqaruv sikli maqsad va 
masalalarni belgilab olishdan boshlanib, ushbu masalalarni echish va qo‗yilgan 
maqsadlarga erishish bilan yakunlanadi. Belgilangan masala echilgach va maqsadga 
erishilgach, yangi boshqaruv sikli yangi maqsad va vazifalarni o‗z oldiga qo‗yish 
bilan boshlanadi hamda shu asnoda davom etadi. Maqsad – Faoliyat – Natija
uzluksiz korporativ boshqaruv siklining sxematik ko‗rinishidir. Lekin bunday 
boshqaruv sikli shunchaki umumiy (nisbiy) xisoblanadi. Haqiqiyboshqarish 
jarayonida bir-biridan farq qiluvchi birlamchi sikllar mavjud bo‗ladi. Muayyan bir 
restoran misolida menejerlar mehnati quyidagi bir qator masalalarni echishga 
qaratilgan bo‗ladi:
Ishlab chiqarish maydoni va jixozlardan unumli foydalanish va ishlab chiqarishni 
takomillashtirish bilan bog‗liqbo‗lgan texnik maqsadlar; 
Loyihalash, nazorat qilish va texnologik jarayonlarni takomillashtirish bilan 
bog‗liqbo‗lgan texnologik masalalar; 
Restoran ichki va tashqi iqtisodiy faoliyatini mukammallashtirsh va muntazam olib 
borish bilan bog‗liqiqtisodiy masalalar; 
Tashkilot boshqaruv tizimini takomillashtirish, ishlab chiqarish va mehnatning tashkil 
etilishi bilan bog‗liqbo‗lgan tashkiliy masalalar; 
Ijtimoiy munosabatlarni muntazam yo‗lga qo‗yish va takomillashtirish bilan bog‗liq 
bo‗lgan ijtimoiy masalalar. Menedjerlar mehnati belgilangan maqsadga erishish 
uchun jamoa kuchini va faoliyatini muvofiqligini koordinatsiya qilishga qaratilgan 
bo‗ladi. Ma‘lum holatlarda, korxonaga yangi tayinlangan boshqaruvchi yoki 
tadbirkor amaldagi vaziyatni o‗zgartirib, restoranni zarar ko‗rish holatidan foyda 
olish holatiga olib o‗tadi. Bu esa o‗z navbatida, boshqaruv apparatining xo‗jalik 
faoliyati natijasiga bo‗lgan bevosita ta‘sirini ko‗rsatadi. Boshqaruv apparati o‗ziga 
katta tashkiliy erkinlik berib, ijodiy tashabbuslarni, uddaburonlikni yo‗lga qo‗yish va 

---

94 
boshqaruv obyektini rivojlantirishning yangi samarali yo‗llarini izlaydi. Zamonaviy 
boshqaruv 
xodimining 
o‗ziga xos xususiyatlari yuqori professionalizm, 
boshqaruvning ilmiy asoslarini bilish va zamonaviy iqtisodiy fikrlash, yuqori estetik 
madaniyat, demokratlilik, ko‗pchilik bilan muomala va murosaa qilishni,
Shuningdek, insonlar ehtiyojlarini bilish kabi fazilatlar majmuidan iboratdir. Eng 
muhimi boshqaruvchi kelajakni ko‗ra bilishi, ijtimoiy muammolarni hal qilishi, 
jamoani tashkil etishi va yo‗naltirib turishi darkordir. 
Boshqaruv qarorlarini qabul qilishni amalga oshirishni tashkil etish 
muammolarini ko‗rib chiqamiz. Qarorlarni amalga oshirishni tashkil etish uchun 
bajarilishining konkret dasto‗rini uning bajarilishi ustidan doimiy nazorat va qarorni 
to‗liq hamda o‗z vaqtida bajarganligi uchun bajaruvchilar tarkibini rag‗batlantirishni 
talab qiladi. Tashkiliy rejada ishchilarning turlari, bajaruvchilar, mehnat hajmi, 
ishning amalga oshirilishi muddati aniq ko‗rsatilgan bo‗lishi kerak. Alohida 
dasturlarni amalga oshirish bosqichida, masalalarni resurs bilan ta‘minlash va 
boshqarishda mas‘uliyatni o‗rnatish muhim o‗rinni egallaydi. Uyali metod bozor 
iqtisodiga o‗tishda buyuk investitsion operatsiyalarni bajarish, bozor tadqiqotini 
o‗tkazish, yangi vositalar va texnologiyalarni tashkil etish, har bir ishchiga, mehnat 
jamoasiga topshiriqlarni etkazish shakli va vositalarini takomillashtirishdan 
boshlanadi. Bunda maqsad qarorning matnini yuqoridan qo‗yiga qarab o‗tkazish 
emas, balki boshqaruv qarorining nozikligi, qiyinligini va uning amalga oshirilishini 
tushuntirib bera olishdan iboratdir. 
Qarorni bajaruvchilarga etkazish shakllaridan biri ularni qaror loyhasini tuzish 
jarayoniga jalb etishdan iborat. Qarorni tayyorlashda ijrochilarning shaxsan ishtiroki 
mo‗ljallangan rejalarni yanada ham reallashtiradi, Chunki ijrochilar ishlab 
chiqarishning hamma tomonlarini, zahiralarini va qiyinchiliklarini juda yaxshi 
biladilar. Boshqaruvni tashkil etish bo‗yicha katta dasturlarni amalga oshirish moddiy 
ta‘minotga, tuzilmalarni o‗zgartirish, xodimlarni qayta tayyorlash va ba‘zan 
xodimlarni o‗zgartirishni ham talab etadi. Qarorni bajarishni yana bir an‘anasi, 
nazoratning mavjud usullarini joriy etish orqali samarali nazoratni tashkil etishdir. 
Bunday nazorat mahsulot turlarini va maqsadlarni aniq belgilab olish, bajarish 

---

95 
jarayonlarini, kompyuter yordamida nazorat qilish mexanizmlarini yaratilishini talab 
qiladi. Kamchiliklarni bartaraf etish uchun xizmat qiladigan omillarni kashf etishning
eng yaxshi usullari bu murojatlar, shikoyatlar va arizalarni tahlil etishdan iboratdir.
Sifatga 
qaratilgan 
restoran 
boshqaruvida 
ko‗pincha 
yapon 
firmalarining 
boshqaruvchilarini misol tariqasida keltirsak bo‗ladi. Ular sifatni nazorat qilishga 
juda katta ahamiyat berishadi. Ishlab chiqarish jarayonida ularning asosiy masalasi – 
sifat haqidagi aniq ma‘lumotlarni olishdir. 
Qiyinchiliklarni va muammolarni joyida hal qilish uchun yaponlar boshqaruv 
personalini ishlab chiqarish majmualarida joylashtiradi. Bu muammmolarni tez 
echilishiga xizmat qiladi. Yangiliklarni rivojlantirish uchun yangiliklar taklif qilish 
sistemasi va sifat to‗garaklari keng qo‗llaniladi. Yapon mahsulotlarining yuqori sifati 
ishlab chiqarishda tozalik va tartibga rioya qilish orqali kelib chiqadi. Yapon 
korporativ boshqaruvchilari shunday tartib o‗rnatishga harakat qiladiki, bu tartib ham 
yuqori sifatli mahsulot ishlab chiqarishga undaydi, shu bilan birga tozalik va tartibga 
rioya qilishga chaqiradi. 
Umuman olganda yapon boshqaruvi insonlarga xos tuyg‗ular va xususiyatlarni 
rivojlantirishga qaratilgandir. Bular kelishilganlik, guruhli mo‗ljal olish, xodimlarni 
aqliy xususiyatlari, bandlik barqarorligi va boshqaruvchilar hamda xodimlar o‗rtasida 
birdamlik aloqalaridan iboratdir. 
Nazariy jihatdan muammoga yondashilganda shuni ta‘kidlash joizki, restoran 
xizmatlariga bo‗lgan talab ko‗pgina omillarga, jumladan, iste‘molchilarning real 
daromadlarining oshishiga, mijozlarning didi, farosati va fe‘li atvoriga, oilalarning 
katta-kichikligi, ayollarning bandligi darajasi, restoranlardagi taomlarning va 
xizmatlarning narxiga, restoranlarning joylashish manzili, aholining urf-odati, 
an‘analariga bog‗liq. Ammo kichik bir ilmiy tadqiqot doirasida bu barcha omillarni 
hisobga olish, ayniqsa, aholining pul daromadlarini o‗sishi haqida axborot 
to‗plashning qiyinligi mazkur tadqiqotda asosiy omillarni inobatga olishni taqozo 
etdi. Ana shu omillar orasida restoran xizmatlarining narxini inobatga olish katta 
ahamiyatga egadir.

---

96 
Ushbu nuqtai nazarlar Amerikalik iqtisodchi T.Veblen tomonidan to‗liqroq 
bayon qilingan. Uning ta‘rifi bo‗yicha, insonlarda ―yuzaki‖, ―obro‗li‖ iste‘molning 
mavjudligidadir. Bunday iste‘molning asosiy undovchi sababi o‗zining yuqori ongli, 
hammadan avval, ijtimoiy, iqtisodiy xolatini namoyish qilishdan iboratdir. Yuzaki 
iste‘mol boylikka egalikni isbotlash va ommaviy namoyish qilishga qaratilgan va 
obro‗ni saqlab turish vositasi bo‗ladi. Iste‘molchining bunday usuli yangi boy 
Amerikaliklar uchun xos bo‗lgan. Ular Evropaliklarning yuqori sinfiga o‗xshashga 
harakat qilganlar, ammo ulardan farqliroq o‗zlarining iste‘mollarini xo‗jako‗rsinga 
namoyish qilganlar. ―Obro‗li iste‘mol‖ boylarning shakllanayotgan sinfiga o‗zining 
Amerika jamiyatining elitasi xaqidagi tasavvurlarini mustaxkamlashga imkon bergan. 
Psixologik nuqtai nazardan nomoyishkorona iste‘molchi – bu mahsus qurilgan 
belgilardan iborat bo‗lgan va atrofdagilar tomonidan ―o‗qishga mo‗ljallangan‖ 
matndir. Bu ―matn‖ning mazmuni juda oddiy ―men boyman, men xurmatli kishiman, 
men muvaffaqiyatlarga erishayotgan odamman‖. U yoki bu darajada namoyishkorona 
iste‘mol tendensiyasi barcha davrlar uchun, shu jumladan bizning davrimiz uchun 
ham xosdir. Bundan nima uchun ba‘zi bir sarmoyadorlar qimmatbaho va obro‗li 
restoranlar ochishga harakat qilishlari tushunarlidir. Ammo insonlarning sotsial 
hayoti va xulq-atvori ushbu paradigma bilan cheklanmaydi. Insonlar bir – birlaridan 
har - xil turmush tarzlari bilan, vaqtni qanday sarflashlari va o‗zlarining dam 
olishlarini qanday tashkil qilishlari bilan ham farqlanadilar. Turmush tarzida ularning 
dunyo qarashlari, manfaatlari, didlari, afzalliklari namoyon bo‗ladi. Turmush tarzi 
inson qanday xizmatlarni va tovarlarni harid qilishini belgilab beradi. Bizni turmush 
tarzi Shuning uchun qiziqtiradiki, u mehmonlarning har xil iste‘mol xulqi tushuncha 
va modellarini kuzatishga imkon beradi va o‗z navbotida restoranlarning ilmiy 
asoslangan konsepsiyalarini ishlab chiqarishga bo‗ladi.