Oʻzbеkiston rеspublikasi oliy va oʻrta maхsus ta’lim vazirligi toshkеnt arхitеktura va qurilish instituti

4.4. KASBIY  VA  INDIVIDUAL  TANLOVDAGI  IZLANISHLAR 
4.4.1. Kasbiy va individual izlanishda oʻzlikni anglash 
 
Shaxs kasbiy shakllanishining sermahsulligi va anglay olishining  muhim 
omili  uning  kasbiy  mehnatda  ma’no  topishidadir,  oʻz  kasbiy  hayotini 
loyixalashtirish,  ma’suliyat  bilan  kasb  mutaxassislik  va  ish-joyini  tanlash 
borasida qaror  qabul  qilishdadir.  Albatta,  bu  muhim  kasbiy  muammolar  shaxs 
oldida  butun  hayoti  davomida  paydo  boʻlaveradi.  Shaxs  esa  doimo  oʻzgarib 
rivojlanib turadi. Demak, uning rivojlanishini turli bosqichlarida kasbiy anglash 
muammolari turlicha xal etiladi. Kasblar olamida oʻz oʻrnini toʻgʻri tanlash, oʻz 
ijtimoiy kasbiy rolini kasbiy mexnatga jamoaga va oʻziga boʻlgan munosabatini 
anglay  olishi  inson  hayotining  muhim  komponentlari  boʻlib  koladi.  Gohida 
kishida  oʻz  kasbiy  holatidan  qoniqmaslik  hissi  paydo  boʻladi.  Shuningdek, 
insonlarda  gohida  majburiy  holatda  kasb  (mutaxassislik)ni  va  ish  joyini 
almashtirish  xollari  uchrab  turadi.  Ta’kidlash  mumkinki,  shaxs  oldida  doimo 
undan kasbga boʻlgan munosabatni aniqlash, gohida oʻz kasbiy yutuqlarini tahlil 

---

246 
 
etish,  kasb  tanlovi  yoki  uni  almashtirish  qarorini  qabul  qilish,  karerani 
aniqlash,korreksiyalash boshqa kasbga xos boʻlgan masalalarni xal etishni talab 
etadi. Kasbshunoslikda barcha, bu muammolar kompleksi kasbiy aniqlanish deb 
tushuniladi.  Shaxsda  kasbiy  shakllanish  konsepsiyasini  tadqiqotchi  psixologlar 
tomonidan turlicha tushuntirib berilgan. A.Maslou konsepsiyasi boʻyicha, inson 
takomillashib  borishiga,  oʻzini  namoyon  etishiga  boʻlgan  intilishi  aks  etadi. 
Uning  konsepsiyasida  “Aniqlanish”  tushunchasi  “Oʻzini  namoyon  etish” 
tushunchasi  yaqin  atama  sifatida  e’tirof  etiladi.  P.G.Shedrovskiy  “Aniqlanish” 
insonning  oʻzini  oʻzi    individual  tarixini  yaratish  qobiliyati  sifatida,  oʻzligini 
aniqlay  olishida  koʻradi.  E.A.Klimov  kasbiy  anglashni  batafsil  taxlil  etib,  uni 
“psixik  rivojlanishining,    nimadir  foydali  ishni  qiluvchilar”  professionallar 
xamjamiyatining toʻlaqonli ishtirokchisi sifatida oʻzini shakllantirishning muhim 
koʻrinishidir. 
 Kasbiy  anglash  boʻyicha  E.A.Klimovning 
fikricha,  oson  va  qisqa  muddatli  hisoblangan  kasb 
tanlovi  aslida  “lahzali  kelishuv  -  butun  kelgusi 
hayot” formulasi asosida amalga oshiriladi. Shaxsda 
rivojlanish yoʻllaridan avval turli mexnat sohalariga 
ma’lum munosabat,  koʻp kasblar haqida tasavvur va 
oʻz  imkoniyatlarini  baholash,  ijtimoiy-iqtisodiy 
vaziyatda  toʻgʻri  yoʻl  tutishi  kasb  tanlovining 
“zaxira  variantlari”  va  navbatdagi  kasbiy  anglash 
ichki  tayyorgarlikka  xos  boʻlgan  boshqa  koʻp  narsalar  xaqida  tasavvur 
shakllangan  boʻladi.  E.A.Klimovning  fikrini  mantiqiy  jixatdan  umumlashtirib 
quyidagicha  ta’kidlash  mumkin.  Kasbiy  anglash  kasbiy  tanlovining  bir  lahzali 
akti  bulib  qolmaydi  va  tanlangan  mutaxassislik  buyicha  kasbiy  tayyorgarlik 
yakuni bilan tugatilmaydi, balki u butun kasbiy hayoti mobaynida davom etadi. 
Ushbu  konsepsiyaning  muhum  jihati  shundaki,  bunda  kasbiy  anglash  taxliliga 
tizimli  yondoshuv  qoʻllaniladi,  ammo  tadqiqot  muammosining  faktigina  erta 
yoshlik  yoshi  bilan  chegaralanishi  konsepsiyasining  evrestik  imkoniyatlarini 
cheklaydi.  Kasbiy  va  shaxsiy  anglash  N.S.Pryajnikovning  tomonidan  olib 
borilgan  izlanishlarning  predmeti  hisoblanadi.  Uning  konseptual  yondashuvi 

---

247 
 
quyidagilardan  iborat.  Adabiyotlar  taxlili,  amalga  oshirilgan  tajriba  - 
eksperimental  tadqiqot  N.S.Pryajnikovga  kasbiy  shakllanishning  nazariyasi  va 
amaliyotini boyitish imkonini beradi. Kasbiy anglash shaxsning boshqa muhim 
sohalarida oʻzini namoyon eta olishi bilan uzilmas aloqasini doimo ta’kidlagan 
holda,  u  shunday  yozadi:  “Kasbiy  anglashning  mohiyati  aniq  madaniy-tarixiy 
vaziyatda  bajariladigan  ish  va  butun  hayot  mazmunini  mustaqil  va  anglangan 
holda topishdadir”.