Oʻzbеkiston rеspublikasi oliy va oʻrta maхsus ta’lim vazirligi toshkеnt arхitеktura va qurilish instituti

 
4.2.3. Shaxsning kasbiy kamoloti 
Muayyan bir shaxsning yetuklik darajasi uning individual xususiyatlari va 
ularning  ijtimoiy  muxit  talablari,  taraqqiyot  sharoitlari  bilan  muvofiqlik 
darajasiga bogʻlikdir. Yetuk shaxs quyidagi xususiyatlarga ega buladi: axloqiy 
va  ijtimoiy,  mustaqillik,  mustaqil  qaror  qabul  qilish  qobiliyati,  xarakterning 
qat’iyligi,  bagʻrikenglik,  ishonchlilik,  samimiylik,  xaqqoniylik  va  boshqalar. 
O.G.Noskovaning  ta’kidlashicha,  amerikalik  psixolog  K.Arjiris  yetuk  shaxsni 
infantil,  yetuk  boʻlmagan  shaxsdan  farqlashning  7  ta  mezonlarini  ajratib 
koʻrsatgan.  
Shaxs  yetukligini  anglatuvchi  bazaviy  mezonlar  quyidagilar:  passivlik  - 
faollik;  tobelik  -  mustaqillik;  xulq-atvorni  ixtiyoriy  boshqarishning 
rivojlanganlik  darajasi;  qiziqishlarning  keng  va  barqarorligi;  hayotiy 
maqsadlarning  qisqa  fursatliligi  yoki  uzoqni  koʻzlaganligi;  shaxsning 
atrofdagilar  bilan  hamkorligi,  tobelik  yoki  qarama-  qarshi  munosabatlarni 
oʻrnatish  qobiliyati;  refleksiyani  rivojlanganlik  darajasi  va  boshqalar.  Ularga 
yana qoʻshimcha tarzda oʻzini oʻzi baholash, oʻzini oʻzi anglash va oʻzini oʻzi 

---

224 
 
rivojlantirish,  tanqidiylik,  tashqi  olamdagi  voqeliklarni  toʻgʻri  idrok  qilish 
qobiliyati kabi xususiyatlarni kiritishimiz mumkin. Aytish mumkinki, yuqorida 
sanab  oʻtilgan  yetuk  shaxsning  xususiyatlari  yetuk  muttaxassis  shaxsiga  ham 
toʻla  mos  keladi,  biroq  mexnat  sub’yektining  kasbiy  yetukligi  mexnatga 
motivatsiyalashganlik,  faoliyatning  aniq  bir  turiga  kasbiy  yaroqlilik,  uzoqni 
koʻzlagan  kasbiy  maqsad,  qadriyat,  dastur,  harakat  strategiyalarining 
anglanganligi kabi qator xususiyatlar bilan yanada boyitiladi.  
Shaxs  rivojlanishining  oʻziga  xos  xususiyatlari  qator  tadqiqotlarning 
predmetiga  aylangan  (L.S.Vigotskiy,  S.L.Rubinshteyn,  B.G.Ananev, 
A.V.Ansiferova,  E.Erikson,  A.Maslou,  K.Rodjers  va  boshkalar).  Kator 
tadkikotlarda shaxs rivojlanishi fenomeni uning yosh davrlari bilan bogʻlanadi. 
Mutaxassis  shaxsining  rivojlanishi  nuqtai  nazaridan  yetuklik  davrining 
psixologik  xususiyatlari  muhim  axamiyat  kasb  etadi  (20-40  yosh,  40-60  yosh, 
60-75  yosh).  Qiziqarlisi  shuki,  mutaxassis  shaxsining  shakllanishi  yetuklik 
davrining  ilk  bosqichidan  boshlanadi,  lekin  40-60  yoshlarga  kelib,  oʻzining 
shaxs  xususiyatlarini  namoyon  qila  boshlaydi.  A.A.Rean  ham  mualliflar  bilan 
birga  qator  olimlarning  va  oʻzining  izlanishlari  natijalari  asosida  40-60 
yoshlarga  kelib  shaxsda  psixofiziologik  funksiyalarning  susayishi  kuzatiladi, 
lekin bu kognitiv soxasida aks etmaydi va ish qobiliyatini susaytirmaydi, degan 
xulosaga  keladi.  Ayrim  qobiliyatlar,  ayniqsa,  faoliyatning  turli  shakllari  bilan 
bogʻlik qobiliyatlar taraqqiy etishda davom etadi va intellektning rivojlanganligi 
bilan  ajralib  turadi.  Bu  bosqichda  shaxs  donishmandga  aylanadi  -  uning 
dunyoqarashi  kengayadi,  har  qanday  xodisalarni  chuqur  va  har  tomonlama 
oʻylab koʻradi, u yoki bu vaziyatning rivojlanishini bashorat qilishi, voqealarni 
kechishini  nazorat  qilishi  va  turli  masalalarni  ijodiy  hal  qilishi  mumkin. 
Mualliflarning  ta’kidlashicha,  bu  davrda  shaxs  intellektual  taraqqiyotining 
xususiyatlari  koʻp  hollarda  uning  shaxsiy  harakteri,  hayotiy  ustanovkalari, 
rejalari  va  qadriyatlari  tizimiga  bogʻlik  boʻladi.  Yetuklik  davridagi  shaxsning 
emotsional  soxasi  serkirrapigi  bilan  ajralib  turadi,  ularda  kayfiyatning  tez 
uzgarishi  kuzatiladi.  Yoshlik  davriga  kelib  ijobiy  emotsiya  va  xissiyotlarni 
yuzaga  keltiruvchi  oilaviy  hayotning  barqarorlashuvi,  ruhiy  va  jismoniy 
potensialning  toʻliq  namoyon  boʻlishi,  Hayotiy  va  kasbiy  rejalarning  amalga 

---

225 
 
oshirish xodisasi sodir bula boshlaydi. Shu bilan bir vaqtda, ularning oʻz-oʻziga 
xaddan ortiq yuqori yoki past  baho berishlari, depressiya,  oʻzining ijtimoiy va 
mexnat  mavqeidan  qoniqmaslik  xissi,  stressga  barqarorlikni  pasayib  ketishi 
bilan kuzatiladi.  
Mualliflarning ta’kidlashlaricha, motivatsiya tuzilishida qisqa vaqt ichida 
va  toʻliq  shaklda  rejalashtirilgan  natijalarga  erishish  istagining  kuchi  negizida 
qoʻzgʻatuvchi  extiyojlarni  qondirishga  yunalganlik  yotadi.  Harakatlarni 
faollashtiruvchi asosiy motivlar - ijodiy potensialni amalga oshirish ga intilish, 
oʻzining bilim, tajriba, faoliyat natijalarini kelgusi avlodlarga yetkazish, oʻzining 
va yaqinlarining xavfsizligini ta’minlash, oʻzining ijtimoiy va kasbiy mavqeini 
tartibga  keltirish,  hayotiy  rejalarini  amalga  oshirishda  yaqinlariga  yordam 
berish,  keksalik  davrida  tinch  va  farovon  hayot  kechirishga  tayyorlanish  va 
boshqalar hisoblanadi. Bu yosh davri uchun hayotga oʻzgacha nazar bilan qarash 
va  chuqur  mushohada  qilish, shaxsiy, oilaviy  va kasbiy  soxalarda avval  qabul 
qilingan  qadriyatlar  tizimini  qayta  koʻrib  chiqish  kabi  xususiyatlar  xosdir. 
Majburiy hayotiy va kasbiy oʻzgarishlar faqatgina stressni rivojlanishiga zamin 
xozirlabgina  qolmasdan,  balki  avval  qabul  qilingan  hayotiy  rejalar  va 
motivlarning oʻzgarishi, qolaversa ulardan voz kechishga olib kelishi mumkin. 
Yetuklik  davrida  “Men”-konsepsiyasi  shaxsning  oʻzi  va  atrof-muhit  haqidagi 
yangi  tasavvurlari  bilan  boyidi.  “Men”-konsepsiyasi  shaxsning  konseptual 
negizini boyishi natijasida rivojlanadi. Uning asosida  axlokiy  normalar, xuquq 
va  shaxsiy  qadriyatlar  negizida  shaxsning  oʻzini  oʻzi  faollashtirishi  yotadi. 
SHaxsning oʻziga nisbatan realistik, ongli munosabati uning shaxsiy “Men”iga 
yunaltirilgan emotsiyalarni boshqarish imkonini beradi. Oʻz-oʻziga baho berish 
umumiy  xarakterga  ega  boʻlib,  ularning  “proeksiyasi”  turli  vaziyatlarda 
namoyon buladi. “Men obrazi” ijtimoiy rollarni qabul qilish va shaxsiy mavqeni 
tiklash  bilan  bogʻlik  ravishda  boshqa  shaxslarning  (bolalar,  oʻquvchilar  va 
boshqalarning)  taraqqiyotini  ta’minlashga  yunaltirilgan  boʻladi.  Yetuklik 
davrida yetakchi faoliyat mehnat hisoblanadi.  
Kasbiy faoliyatda orttirilgan tajriba  muhim ahamiyatga ega. Muloqot va 
shaxslararo  munosabatlarning  axamiyatini  kuchaytiruvchi  oraliq  va 
boshqaruvchi  funksiyalar  bilan  bogʻliq  xolda  kasbiy  xulq-atvorning  yangi 

---

226 
 
shakllari rivojlanadi va namoyon buladi. Faoliyat soxasining doirasi kengayadi, 
yangi xulq-atvor strategiyalari yuzaga keladi, shaxsiy mexnat jarayoni va uning 
natijalariga hamda boshqa mutaxassislarga nisbatan mas’uliyatlilik hissi ortadi. 
Oilaviy hayotdagi barqarorlik, maqsadga muvofiqlik bilan tavsiflanib, bolalarga 
va  qariyalarga  yordam  berishga  boʻlgan  extiyoj  kuchayadi.  Mexnat 
yuklamasining  kattaligi,  funksional  zaxiralarning  susayishi  va  unga  nisbatan 
e’tibor  hamda  vaqtning  ishchanlik  qobiliyatini  qayta  tiklashga  sarflanishi 
natijasida  shaxsda  dam  olishni  tashkil  qilinishi  biroz  cheklanadi.    Demak, 
yetuklik  davrining  oʻziga  xos  tomonlari  mexnat  faoliyatining  muhim  ta’sir 
darajasi,  hayotiy  va  mexnat  motivlarining  shakllanishi  va  amalga  oshishi, 
adekvat  “Men”  -  konsepsiyasining  tarkib  topishi,  shaxsiy  imkoniyatlarning 
shaxsiy  maqsad  va  rejalar  bilan  muvofiqligi,  ma’naviy-mazmuniy 
ustanovkalarning  amalga  oshishi  bilan  shartlangan  shaxs  tuzilishining  turli 
komponentlarini  progressiv  rivojlanishida  aks  etadi.  Qolaversa,  bu  davrda 
me’yoriy  inqirozlar  va  shaxs  deformatsiyasi  kuzatiladi,  bu  esa  shaxs 
taraqqiyotining pozitiv tendensiyasi buzilganligidan, xattoki, shaxs tuzilishidagi 
ayrim  komponentlarning  namoyon  bulishi  va  holatiga  hamda  shaxs  xulq-
atvoriga salbiy ta’sir qilayotganidan dalolat berishi mumkin.