Oʻzbеkiston rеspublikasi oliy va oʻrta maхsus ta’lim vazirligi toshkеnt arхitеktura va qurilish instituti

 
4.2. KASBIY FAOLIYAT DARAJALARI VA ULARNI 
ANIQLASH YOʻLLARI 
4.2.1. Kasbiy faoliyat jarayonida shaxs taraqqiyoti 
Kasbiy 
faoliyatni 
turli 
darajada  oʻzlashtirgan  mutaxassislar 
haqidagi  tasavvurlar,  qolaversa, 
kasbiy  shakllanish  mezonlarining 
tavsifi  keltirib  oʻtilgan.  Malakali 
kadrlar  tayyorlash  tizimini  uzluksiz 
ravishda  rivojlantirish  extiyoji  va 
turli ishlab chiqarish sohalarida koʻp 
yillik  ish  staji  bilan  faoliyat 
yuritayotgan  shaxsning  oʻz  imkoniyatlarini  toʻliq  amalga  oshirmasligi  shaxsni 
har  tomonlama  kasbiy  faoliyatda  oʻzini  namoyon  qilishi  muammosini  yuzaga 
keltirdi.  Bu  muammolarni  xal  qilmasdan  turib  kelgusi  kasbiy  faoliyatdagi 
muvaffaqiyatli sifatli ta’limni va rejalashtirishni amalga oshirish mumkin emas. 
Bu  muammoning  amaliy  ahamiyati  uni  turli  fan  doiralar  qatorida  psixologiya 
doirasida  ham  oʻrganishni  muhimligini  koʻrsatib  berdi.  Kasbiy  shakllanish 
jarayonini  oʻrganishdagi  qiyinchiliklar  qobiliyatlar  va  kasbiy  qobiliyatlarning 
ishni  bajarishning  muayyan  bir  usuliga  asoslangan  normativ  faoliyatga 
yoʻnaltirilganligidadir.  Shuning  uchun  xam  kasbiy  yetuklik  darajasi  ajratib 

---

219 
 
kursatilmaydi,  balki  faqatgina  yosh  xususiyati  va  mutaxassis  sifatida 
yuritilayotgan vaqt inobatga olinadi. 
 Shaxsning  kasbiy  faoliyat  darajalari  masalasi  koʻpgina  mualliflar 
tomonidan  tadqiq  qilingan.  Bu  inson  taraqqiyotida  tez-tez  uchraydigan 
jarayondir.  Koʻpincha  mutaxassis  shaxsining  toʻla  tahlil  qilish  tushib  koladi, 
shaxsning  kasbiy  shakllanish  boskichi  esa  hayot  yuli  bosqichi  bilan  muvofiq 
tarzda koʻrib chiqiladi. Shuning uchun vaqt doirasida qa’tiy chegaralanib qoladi. 
Ijtimoiy  soxalarda  faoliyat  yurituvchi  shaxsning  kasbiy  shakllanishini 
urganishda insonning imkoniyatlarini toʻliq ochib beruvchi sub’yekt va ijtimoiy 
muxit orasidagi turli ijtimoiy aloqalar tipiga axamiyat berish muhimdir. Har bir 
ijtimoiy  aloqalarning  yana  odamovilik  va  muloqotchanlik  kabi  kichik  tiplarga 
boʻlinishi  biz  uchun  muhim  ahamiyatga  egadir.  Birinchi  tipda  sub’yekt  oʻzini 
“topgan”,  oʻzida  va  faoliyatida  oʻzini  oʻzgartirishni  xoxlamasligi  bilan 
tavsiflanadi.  Ikkinchi  tip  esa  sub’yektning  oʻzini  oʻzi  “qidirishi”  bilan 
izohlanadi. Bu oʻtish, oraliq holat hisoblanadi.  
Individ  (yoki  jamiyat)  bir  shaklni  tark  etib  jamiyatning  boshqa  yuqori 
darajasiga  erishadi.  Garmonik  aloqalar  uchun  sub’yekt  yaxlit  shaxs  sifatida 
namoyon  boʻladi,  u  sub’yekt-predmet  tartibi  -  rolli  niqob  sharti  bilan 
belgilanadi. Bu yerda inson “tarakkiyotning absolyut harakati holatida” boʻladi. 
Keyinchalik shaxsni kasbiy shakllanishi borasidagi qarashlarga S.L.Rubinshteyn 
ishlari asos bulib xizmat kildi. S.L.Rubinshteyn insonning hayotga munosabatini 
ifodalovchi  ikki  usulni  ajratib  kursatgan.  Birinchi  usul  -  bu  insondagi  barcha 
munosabatlar  toʻliq  emas,  balki  alohida  xodisalariga  munosabat  doirasiga 
kiruvchi  hayotdir.  Bunday  munosabatda  inson  hayot  sub’yekti  hisoblanmaydi, 
shu bilan birga undan alohida ham bulmaydi.  Bu yerda hayotning  oʻzi “tabiiy 
jarayon sifatida” namoyon boʻladi, inson hayot tarzi bilan uni toʻldiradi. Bu usul 
insonning  hayoti  oʻzidan  oʻzi  kechadigan  hayot-avtomat  aloqalariga  kiruvchi 
xususiyat sifatida tavsiflanadi. Ikkinchi usul, ichki refleksiyani namoyon boʻlishi 
bilan bogʻlik boʻlib, u “hayotning bu uzluksiz jarayonini toʻxtatib qoʻyishi, uzib 
qoʻyishi  mumkin  va  insonning  gʻoyalar  dunyosidan  chiqarib  yuboradi.  Inson 
gʻoyalar  dunyosidan  tashkaridagi  pozitsiyani  egallaydi...”.  Bunday 
refleksiyaning  namoyon  boʻlishi  hayotiy  kadriyatlar  tizimini  aniqlash  bilan 

---

220 
 
bogʻlikdir.  S.L.Rubinshteyn  aynan  shu  holat  bilan  voqelikning  yangi  usuliga 
oʻtish imkoniyatini bogʻlaydi. Bevosita aloqalarni uzish va ularni yangi negizlar 
asosida  tiklash  ikkinchi  usulga  oʻtish  bilan  yakunlanadi.  Shu  vaqtdan  boshlab 
“ruhiy boʻshliqqa, axloqiy skeptizmga, axloqiy beqarorlikka yoki boshqa - yangi 
anglangan  sharoitda  axloqiy  inson  hayotini  qurishga  yoʻl  ochila  boshlaydi”. 
Sanab  utilgan  fenomenlar  yangi  usulning  mavjudligini  tavsiflamaydi,  balki, 
shaxs ilgarigidek yashash imkoniyati yoʻq boʻlgan vaziyatda qolganda oʻzining 
beqaror  “Men”  tizimini  buzilishlardan  saqlab  qolaolmasligini  anglatadi.  Bu 
vaziyat  ba’zida  “oʻzini  safarbar  etish”  holati  deb  nomlanadi.  Biroq  bu  holatni 
oʻzining  namoyon  bulishiga  koʻra  oʻzini  oʻzi  safarbar  etish  deb  nomlab 
boʻlmaydi:  tabiatdan,  boshqalardan  aloxida  tarzda  anglanmagan  voqelikni 
yoʻqotish mumkin emas.  
Tafovutning  boshqa  yana  bir  turi  talabaning  ona  tili  yoki  meros  tilini 
yoʻqotish evaziga ingliz tilini oʻrganishidir. Bilingvizmning bunday turi AQSh 
va boshqa muhojirlar aralashgan millatlar orasida keng tarqalgan. 
Bu  vaziyatni  tasavvur  qiling:  muxojirlarning  dastlabki  avlodlari  kelib, 
ingliz  tilini  faqat  oʻz  ishlarini  bajarishga  va  kundalik  ehtiyojlarini  tushuntirish 
uchun  oʻrganadilar,  biroq  uyda  oilasi  va  doʻstlari  orasida  oʻzlarining  tillarida 
soʻzlashadilar.  Biroq,  ularning  farzandlari  ingliz  tilini  oʻrganish  va  qoʻllashda 
kuchli bosimni his qiladilar va bu vaziyat ulardagi merosiy til mahoratini izdan  
chiqaradi.  
Vaqt  oʻtishi  bilan    bolalar  katta  boʻlishadi,  balki  u  davrga  kelib  oʻz 
merosiy tilarga qaraganda ingliz tilida yaxshi gapirib yoza olishardir, yoki ona 
tillarida, balki oʻz bolalari bilan soʻzlashishni xoxlamasdirlar.  
Bu  vaziyat  dastlab  muammo  boʻlib  koʻrinmasligi  mumkin,  toki  biz 
oʻqituvchilardek  muxojirlarning  bolalariga  xuddi  talabalardek  ustivor  boʻlgan 
tilni oʻrganiyotganda oʻz masuliyatimizni xis qilmasak. Biroq  xaqiqatdan xam 
bu  oson  emas.  Izlanishlar  shuni  koʻrasatadiki,  tilni  yoʻqotish,  talabalarning 
Ingliz  tilini  tez  va  oson  oʻrganish  qobiliyati  maxratini  cheklaydi.  Masalan 
dastlabki  tildagi  lugʻatning  mavjudligi  2  tildagi  lugʻatni  oʻrganishda  vaqtni 
tejadi.  Lekin  talabalar  zaxiradagi  ma’lumotni  tushinishlari  mumkin,  agar 
oʻzlarining dastlabki tillarni saqlanib qolgan boʻlsa. 

---

221 
 
Dastlabki tilni saqlab qolish juda muhim, agar talabaning barcha tillardagi 
bilish  darajasi  susaygan  boʻlsa,  shuning  uchun  soʻzlashuvchi  til  boʻyicha 
muttaxasis  yondashuviga  muhtojlik  sezadi.  Bu  vaziyatlarda  izlanishlar  shuni 
topadiki,  dastlabki  tilda  xuddi    Ingliz  tilidagidek  soʻzlashuvchi  va  qoʻllovchi 
mutaxassisning  yordami  ancha  samarali  boʻladi.  Umuman,  agar  dastlabki  tilni 
yoʻqotish  minimallashtirilsa  2  tillik  talabalar  sonini  koʻpayishiga  olib  keladi, 
shuning  uchun  tilni  saqlab  qolishlik    talaba  va  ota  ona  oʻzaro  aloqasini 
yaqinlashtiradi.  
Shuni  e’tiborga  olish  kerakki,  ta’limning  dastlabki  yillarida  (tilni 
yoʻqotish qaysidir darajasida kamaytirilgan boʻlishi mumkin) yuqrida etilgandek 
2 tillik dasturlar paralel qoʻllash va kiritish bilan. 
Bir necha yillar mobaynida, ammo har doim ham emas, 2 tilni qoʻllovchi 
talabalar ragʻbatlantirilgan. 
Bundan  tashqari,  oʻrta  maktablarda  ba’zi  chet  tilini  oʻrgatuvchi  oddiy 
sinflarda , Ispan tilini endi oʻrganuvchilarga, bu tilni biluvchi yoniga biriktirilsa, 
bu ularga madad boʻladi. 
Kasbiy  faoliyat  san’at  darajasigacha  koʻtariladi  va  shaxsning  zaruriy 
ishtiroki natijasiga koʻra predmetli yoki toʻliq predmetli koʻrinishlarga ajratiladi. 
Shunga  muvofik  tarzda,  hech  qanday  faoliyat  motivga  ega  emas,  chunki  hech 
qanday  motivning  oʻzi  yoʻq,  faqatgina  muayyan  faoliyatga  egalik  qila  olinsa 
boʻldi.  Bu  bosqichda  ham  boshqalar  singari  ikkita  chiziqni  ajratib  koʻrsatish 
mumkin, ulardan biri kasbiy faoliyatni endi oʻzlashtirayotgan insonlarga xosdir. 
Bu  shunday    holatki,  bunda  shaxs  muayyan  bir  bosqichni  bosib  oʻtgan,  lekin 
yuqoriroq darajaga erishmagan. Birinchi chiziq  oʻzining natijasiga koʻra ikkita 
imkoniyatga  ega.  Ulardan  biri  -  bu  keyingi  bosqichga  (ijtimoiy  intilishlar 
modusiga) oʻtish. Ikkinchisi - bu bosqichda izlanish va “toʻxtab qolish”dan bosh 
tortishdir.  Shaxsning  kasbiy  shakllanishini  boshqa  vektori  inson  allaqachon 
oʻzini  “topganligi”,  uning  oʻzini  va  oʻz  faoliyatini  oʻzgartirishni  istamasligi 
bilan yakunlanadi. Shaxs faoliyatga nisbatan oʻz ehtiyojlarini qondiruvchi vosita 
sifatida qaraydi.  
Shaxsning  faoliyat  xarakteri  bilan  boglik  ravishda  rivojlanish  jarayoni 
kator shaxsiy va faoliyat omillarini uziga xosligidan kelib chiqadi. Bu taraqqiyot 

---

222 
 
shaxsning  aniq,  tipik  hayotiy  va  kasbiy  sharoitlarda  adekvat  hamda  ishonchli 
harakatlarini  ta’minlashga,  faoliyatni  jadallashtirish  uchun  zarur  bulgan  shaxs 
tuzilishi va barqaror sifatlarning shakllanishiga yoʻnaltirilgan buladi. Ma’lumki, 
maqsadga  yoʻnaltirilgan  xulk-atvor  birinchi  navbatda,  kasbiy  faoliyat  uchun 
shaxs tarakkiyotini stimullashtiruvchi tashqi faoliyat va ijtimoiy omillar  hamda 
shaxs xususiyatlarining oʻzaro ta’sirida namoyon buluvchi mexnat sub’yektining 
sifatlar  tizimini  yuzaga  kelishi  va  shakllanishi,  aniq  xulk-atvor  va  faoliyat 
shakllari  uchun  xos  bulgan  shaxs  xususiyatlarini  shakllanish  vaziyatlari  bilan 
tavsiflanadi.  Shu  bilan  bir  vaqtda,  shaxsni  faoliyatga  jalb  qilinganligi,  uning 
maqsad  va  vazifalarini  amalga  oshirishga  boʻlgan  ustanovkalari,  sub’yektning 
mexnat jarayoniga shaxsning psixologik xususiyatlari orqali aniqlanuvchi yuqori 
imkoniyatlarni  tadbiq  qilish  malakasi  va  mazmuniga  moslashishi,  kunikishiga 
intilishi bilan  bogliqdir.  Shaxs va  faoliyatning  oʻzaro  aloqasi va  oʻzapo  ta’siri 
jarayoni  dinamik  xarakterga  ega  boʻlib,  bu  jarayon  psixologiyada  mutaxassis 
shaxsini  shakllanishi  muammosi  doirasida  oʻrganilgan  (Bodrov,  1991;  Zeer, 
2003; Klimov, 1986, 1996; Kondakov, Suxarev, 1989; Kudryavsev, 1981, 1985; 
Kudryavsev,  Shegurov,  1983;  Povarenkov,  1989;  Rean,  2003;  Safin,  Nikov, 
1984 va boshkalar). Bu muammoni oʻrganishning muhim nuqtasi “professional 
(mutaxassis) ”, “professionalizatsiya (kasbiy shakllanish) ”, “professionalizm”, 
“kompetentlik”,  “malaka”  va  “kasbiy  etuklik”  tushunchalari  hisoblanadi. 
Ma’lumki,  oxirgi  tushuncha  (“kasbiy  yetuklik”)  mehnat  sub’yektining  muhim 
xususiyatlaridan 
biri 
hisoblanib, 
u 
mutaxassisning 
shakllanish 
(professionalizatsiya)  jarayoni  va  uning  natijasi  (“professionalizm”, 
“kompetentlik”,  “malaka”)  sifatida  namoyon  boʻladi.  “Kasbiy  yetuklik” 
tushunchasining  moxiyati  qator  jahon  psixologlarining  (Derkach,  2002; 
Derkach, Zazыkin, 1998; Zeer, 2003; Noskova, 2000; Povarenkov, 1999; Rean, 
2003; Tolochek, 2005) tadkikotlarida urganilgan, lekin mexnat sub’yektining bu 
xususiyatlarini shakllanish jarayoni, uning kasbiy faoliyatda namoyon boʻlishini 
oʻziga  xos  jihatlari  va  mutaxassis  shaxsini  shakllanishining  boshqa 
komponentlar  bilan  oʻzaro  aloqasining  harakterli  tomonlari  hali  yetarlicha 
oʻrganilmagan.  “Shaxs  yetukligi”  tushunchasi  yuqori  darajada  shaxsiy, 
psixologik,  ijtimoiy  va  kasbiy  rivojlanganlik  bilan  tavsiflanib,  uning  tashqi 

---

223 
 
voqelikka  nisbatan  adekvat  munosabatida,  ma’naviy-axloqiy,  etnik,  madaniy, 
kasbiy  va  boshqa  me’yorlarni  oʻzlashtirishi  hamda  jamiyatdagi  xulk-atvor 
me’yorlari,  muloqot  va  ong,  pozitiv  motivlarning  namoyon  boʻlishida, 
qadriyatlar  tizimi,  mazmuni  hamda  organizm  va  psixikaning  funksional 
resurslarida aks etadi. Bu tushuncha shaxsning individ, shaxs, mexnat sub’yekti 
sifatidagi  taraqqiyotining  oʻziga  xos  xususiyatlariga  asoslangan  aniq  bir  yosh 
davrini  tavsifnomasi  uchun  keng  qoʻllaniladi.  Yetuklik  -  bu  shaxs 
rivojlanishining  shunday  darajasiki,  bunda  shaxs  oʻzining  fuqarolik,  oilaviy, 
kasbiy  va  boshqa  majburiyatlarini  toʻliq  bajarishga  qodir  boʻladi,  qolaversa, 
jamiyatning  aniq  soxalarida  va  mexnat  faoliyatida  samarali  ishtirok  etadi. 
“Taraqqiyotni  taxlil  qilish  bu  jarayonning  oʻta  murakkab  va  ziddiyatli  ekanini 
kursatmoqda:  inson  organizmining  turli  tizimlaridagi  taraqqiyotning  yuqori 
darajaga erishishi uchun turlicha vaqt sarflanganligi sababli uning psixikasi oʻta 
sodda  va  juda  murakkabdir  hamda  uning  evolyusiyasini  boshlanishidagi 
geteroxronlik va kechishidagi tezlikning noadekvatligi kuzatiladi”.