Oʻzbеkiston rеspublikasi oliy va oʻrta maхsus ta’lim vazirligi toshkеnt arхitеktura va qurilish instituti

Munosabatlarda va e’tiqotdagi madaniy tafovutlar 
Tildagi tafovutlar va  metodlardagidan tashqari, tildagi madaniy guruhlar 
turli munosabatlarda va e’tiqodlarda bir biridan farqlidir. 
Turli yosh davrlarida shaxs psixik tarakkiyoti shaxs tuzilishining u yoki 
bu komponentlarining oʻziga xos sifatlari va bu jarayonning namoyon boʻlishini 
ayrim qonuniyatlari bilan cheklanib qolmasdan, aynan:  
❖
  Turli  psixik  funksiyalar  va  xususiyatlarning  taraqqiyotini 
nomuvofiqligi  (ular  oʻzlarining  yuksalish  chuqqisi,  barqarorlik  va  inqiroz 
bosqichlariga  ega),  shu  bilan  birga  taraqqiy  etganlik  qanchalik  past  bulsa, 
ikkilanish shunchapik kuchli buladi;  
❖
 Shaxs hayot-faoliyati va psixik faoliyat funksiyalari hamda ta’lim tizimini 
roli  va  tuzilishining  oʻziga  xosligi  orqali  aniqlanuvchi  shaxsning  aloxida 
komponentlarini shakllanishining turli vaqtlarda sodir boʻlishi- geteroxronlik fazasi;  

---

227 
 
❖
  Psixik  faollik  tizimini  barqarorligini  ta’minlovchi,  vaqtga  bogʻlik 
bulmagan  xolda  namoyon  boʻluvchi  rivojlanishning  aloxida  bosqichlarini 
beqarorligi;  
❖
  Senzitivlik,  ma’lum  vaqt  davomida  tashqi  ta’sirlarga  nisbatan  psixik 
funksiyalarning ta’sirchanligini ortib ketishi;  
❖
 Taraqqiyotning divergentligi-konvergentligi - bunda psixik taraqqiyot 
jarayonining serqirraligini ortishi va saralashning ortishi bilan tavsiflanadi. Bu 
qonuniyatlar  shaxs  kasbiy  shakllanishi  va  uning  taraqqiyoti  muammosi 
oʻrganilib chiqilgandan soʻng yuqoridagidek tasniflandi.  
Kasbiy  yetuklikni  mutaxassis  shaxsining  shakllanishi  va  mexnat 
sub’yektining  kasbiy  shakllanishi  jarayoni  sifatida  koʻrib  chiqish  maqsadga 
muvofiqdir. Bu jarayon mexnat faoliyatini boshqarish va amalga oshirish bilan 
bogliq,  lekin  u  faqatgina  operatsional  soxa  taraqqiyoti,  bilim,  koʻnikma  va 
malakalarni  oʻzlashtirish  bilan  cheklanib  qolmaydi,  balki  S.L.Rubinshteyn, 
B.G.Ananev, B.F.Lomov, A.N.Leontev va boshkalarning tadqiqotlarini guvohlik 
berishicha,  shaxs  ijtimoiy  xulq-atvorini  psixik  boshqarishning  funksional 
tizimini  shakllanishi  bilan  bogʻliq.  Bu  jarayonda  shaxsning  kasbiy  kamolotini 
asosiy  qonuniyatlari  xaqidagi  tasavvurlarning  taraqqiyoti  va  turli  omillar 
ta’sirida uning dinamikasini boshqarish muhim rol  oʻynaydi, buning natijasida 
shaxs  oʻzini  kasbiy  faoliyat  sub’yekti  sifatida  anglay  boshlaydi  va  kasbining 
ijtimoiy  axamiyatlilik  darajasini  tushunadi.  Shaxsning  kasbiy  shakllanish 
jarayonida  aniq  faoliyatning  mohiyatini  ochish  dinamikasidagi  maqsadga 
yoʻnalganlik, uning imkoniyatlarini bosqichma- bosqich kashf qilinishi va uning 
alohida komponentlari hamda tuzilishining  oʻzgarishini muhim  manbasi boʻlib 
hisoblanadi. Mexnat sub’yektining kasbiy shakllanishi, shaxsning mutaxassisga 
aylanish  jarayonida  faoliyatning  operatsional  tomonini  egallash  qobiliyatini 
qidirish  va  yaratish,  faoliyatning  psixologik  tizimi  komponentlarini  uzaro 
aloqasi  va  mazmunini  oʻzlashtirishini  oʻz  ichiga  oladi.  Bu  jarayonni 
boshqarishning  asosiy  mexanizmlaridan  biri  oʻzi  hakidagi  tasavvurlarning 
(“Men-konsepsiyasi”),  “Men-mutaxassis”  obrazi  va  mutaxassis  modeli 
namunasining  shakllanishi,  qolaversa,  bu  tasavvurlarning  muvofiqligi,  ular 
orasidagi  qarama-qarshiliklarni  aniqlash  va  taxlil  qilish  hisoblanadi.  Koʻrsatib 

---

228 
 
oʻtilgan  sub’yektiv  modellarning  roli  qator  tadqiqotlarda  oʻz  aksini  topgan 
boʻlib,  ular:  “stereotiplashgan  kasbiy  namunalar  shaxs  tajribasining  toʻliq 
integratsiyasiga  yoʻl  qoʻymaydi,  bu  vaziyatda  kasbiy  shakllanish  shaxs 
taraqqiyoti  uchun  toʻsiq  boʻlib  xizmat  qilishi  ham  mumkin”,  degan  goyani 
tasdiqlaydilar. Faqatgina individuallashtirilgan, qolaversa, shaxsning individual 
xususiyatlarini  inobatga  olgan  xolda  yaratilgan  kasbiy  namunagina  shaxs 
taraqqiyoti  uchun  xizmat  qilishi  mumkin,  chunki  ular  muayyan  bir  shaxsning 
oʻziga xos xususiyatlari bilan muvofiq boʻladi.