O„zbekistоn respublikаsi оliy vа o„rtа mахsus tа‟lim vаzirligi sаmаrqаnd dаvlаt universiteti

K.Xausxofer
(1896-1946) Myunxenda professorlar oilasida tug‗ilgan. U 
professional askar bo‗lishga qaror qildi va armiyada yigirma yildan ortiq zobit 
sifatida xizmat qildi. 1908 yildan 1910 yilgacha u Yaponiya va Manjuriyada nemis 
harbiy attashesi sifatida xizmat qilgan.
Bu yerda u Yaponiya imperatorining oilasi va eng yuqori aristokratiya bilan 
tanishdi. Sog‗lig‗ining yomonligi Xaushoferni ancha muvaffaqiyatli harbiy faoliyatini 
tark etishga majbur qildi va u Germaniyaga 1911 yilda qaytib keldi va u yerda umrining 
oxirigacha yashadi.
U ilmini rivojlantirib Myunxen universitetida ―doktor‖ unvoniga sazovor bo‗ldi. 
O‗sha vaqtdan boshlab Xaushofer muntazam ravishda umuman geosiyosat va xususan 
1
Дугин А. Основы геополитики. «Арктогея» Москва.1997. Часть первая. с.26 

---

40 
Tinch okeani mintaqasi geosiyosati bo‗yicha kitoblar nashr etadi. Uning birinchi kitobi 
Dai Nihon bo‗lib, Yaponiya geosiyosatiga bag‗ishlangan.
Karl Xausxofer jahonda birinchi geosiyosatchilar maktabining asoschisi va 
tashkilotchisi hisoblanadi. Uning ilmiy izlanishlarida «hayotiy makon» kategoriyasiga 
katta e‘tibor berilgan. Xaushofer Ratsel, Chellen, Makinder, Vidal de la Bache, Mexen va 
boshqa geosiyosatshunoslik asarlarini sinchkovlik bilan o‗rganib chiqdi. Sayyoraviy 
dualizmning "kontinental kuchlarga" yoki talassokratiyaga ("dengiz orqali kuch") qarshi 
tellurokratiyaga qarshi (―quruqlik orqali kuch‖) qarshi "dengiz kuchlari" ning manzarasi 
uning uchun xalqaro siyosatning barcha sirlarini ochib beruvchi kalit edi.
Natsistlar tomonidan faol qo‗llanilgan va bizning davrimizda amerikaliklar 
tomonidan "Yangi dunyo tartibi" shaklida ishlatilgan "Yangi tartib" atamasi birinchi 
marta Yaponiyada Tinch okeani mintaqasini qayta taqsimlashning geosiyosiy sxemasiga 
nisbatan qo‗llanilganligi ahamiyatlidir. Yaponiya geosiyosatini amalga oshirish taklif 
qilingan ta'sirlar shular edi. 
―Dengiz kuchi‖ va ―Quruqlik kuchi‖ ning sayyoraviy dualizmi Germaniyaga 
geosiyosiy o‗zini o‗zi identifikatsiya qilish muammosini taqdim etdi. Milliy g‗oya 
tarafdorlari, xususan Xaushofer ham shubhasiz Germaniya davlatining sanoat qudratini 
rivojlantirish, madaniy yuksalish va geosiyosiy kengayishni nazarda tutgan siyosiy 
qudratini kuchaytirishga intilishni qo‗llab quvvatlaganlar. Ammo Germaniyaning 
Yevropaning markazidagi pozitsiyasi, fazoviy va madaniy Mittellage uni G‗arbiy dengiz 
kuchlari Angliya, Frantsiya va kelajakda AQShning tabiiy dushmaniga aylantirdi. 
Talassokratik geosiyosatshunoslarning o‗zlari ham Germaniyaga bo‗lgan salbiy 
munosabatlarini yashirmadilar va uni (Rossiya bilan bir qatorda) dengiz G‗arbining 
asosiy geosiyosiy raqiblaridan biri deb hisoblashdi. 
Karl Xaushofer va uning izdoshlarining butun geosiyosiy doktrinasi ana shu tahlilga 
asoslangan edi. Ushbu ta‘limot ―Kontenental blok‖ yoki Berlin-Moskva-Tokio o‗qini 
yaratish zaruratini keltirib chiqaradi. Bunday blokda tasodifiy narsa yo‗q edi. 
K.Xausxofer nazarida "Yangi Yevrosiyo tartiboti" amaliyotda o‗z aksini topsa, hech 
qanday "dengiz kuchlari" tahdidiga o‗rin qolmas edi. Xaushofer o‗zining ―Kontenental 
blok‖ maqolasida shunday yozgan edi: ―Yevrosiyoni eng katta ikki xalqi - nemislar va 
ruslar, Qrim urushi yoki 1914 yildagi kabi o‗zaro to‗qnashuvdan qochish uchun qo‗lidan 
kelgancha harakat qilar ekan, lekin buni iloji bo‗lmaydi: bu Yevropa siyosatining 
aksiomasidir. 
«Hayotiy borliq» tushunchasi (kategoriyasi)ning shakllanishida F.Maltus ishlari va 
g‗oyalari muhim o‗rin tutadi. F. Maltus aholi o‗sishi biologik qonunlar asosida geometrik 
progressiya bo‗yicha, oziq-ovqat mahsulotlari esa arifmetik progressiya bo‗yicha o‗sadi, 
degan g‗oyani olg‗a surgan. Shuning uchun aholining ko‗payishi oziq-ovqat 
mahsulotlarining ko‗payishiga nisbatan tezroq bo‗ladi. Demak, u aholisi eng zich va eng 

---

41 
ko‗p mamlakat - Germaniyada urushlarning oldini olib bo‗lmaydi, shunday sharoitda 
tirik qolish uchun «hayotiy makon»ni kengaytirish zarur, degan xulosaga kelgan. 
K.Xausxofer boshqa milliy g‗oya tarafdorlari kabi, nemis davlatining kuch-
qudratini kuchaytirishga harakat qildi. Bu maqsadga esa o‗z-o‗zidan, mamlakat industrial 
qudrati va madaniyatini ko‗tarmasdan geosiyosiy ekspansiya qilmasdan erishish mumkin 
emas edi. Germaniyaning Yevropa qoq markazida joylashganligi uni tabiiy holda g‗arbiy 
dengiz mamlakatlari — Angliya, Fransiya va kelajakda AQSh ga qarshi qilib qo‗ymoqda 
edi. 
Shuning uchun ham Germaniyaning «Atlantika mamlakatlari» bilan siyosiy ittifoq 
tuzishi xomxayol hisoblanar edi. Bunda Fransiya va Angliyaning hududiy e‘tirozlari ham 
muhim o‗rin egalladi. Mana shunday fikr-mulohazalar K. Xausxofer geosiyosiy 
qarashlarining asosi bo‗lib xizmat qildi. Katta davlatlarning kichik davlatlar oldidagi 
yutuqli jihatlari to‗g‗risidagi Ratsel g‗oyasini o‗ziga asos qilib olib, K.Xausxofer 
Germaniyaning qo‗shni kichik davlatlar ustidan hech qanday gap-so‗zsiz hukmronlik 
qilishini mutlaq haqiqat deb, Germaniyaning iqtisodiy jihatdan Rossiyani o‗ziga tobe 
qilib olishini esa asosiy vazifalardan bin deb hisoblardi. 
Xaushoferning ―Hayotiy borliq‖ kontseptsiyasi - bu global kuchlarning 
kengayishidagi kenglik va meridional tendentsiyalarning ustunligi yoki o‗zgarishiga 
asoslangan geosiyosiy makrostrukturalarni shakllantirish.
Haushoferning fikriga ko‗ra, meridional yo‗nalishlar bo‗yicha rivojlanayotgan 
haqiqiy geosiyosiy tuzilmalar (Katta makonlar) (AQSh - Lotin Amerikasi; Yevropa - 
Afrika; Yaponiya - Okeaniya; "SSSRning iliq dengizlari strategiyasi), XX-asrning 
ikkinchi yarmida AQSh tomonidan butun sayyoramizning kenglikdagi harakati bilan 
almashtiriladi. Xaushofer aslida AQShning geosiyosiy intilishlarining G‗arbiy-Sharqiy 
yo‗nalishini bashorat qilgan. U sayyoramiz kelajagi ikki tendentsiya o‗rtasidagi kurash 
natijalariga bog‗liqligiga amin edi: Angliya-Amerika paralellari bo‗ylab kengayishi 
meridianlar bo‗ylab Sharqiy Osiyo ekspansiyasining qarshiligini yengib o‗tadimi. 
Germaniyaning sobiq buyukligini tiklashga mutlaqo to‗siq bo‗la oladigan ushbu 
geosiyosiy tendentsiyadan qo‗rqib, Xaushofer dunyoni oldindan ajratishga intildi. Uning 
pan-mintaqachilik kontseptsiyasi shu tarzda paydo bo‗ldi, unga ko‗ra davlatlarning 
birlashishi, global mintaqalarning shakllanishi pan-g‗oyalar deb ataladi, ya'ni. ijtimoiy-
iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy va mafkuraviy hamjamiyat va bu katta makonlarni 
shakllantirishning zamonaviy mexanizmiga juda o‗xshashdir.
Pan-g‗oyalar, deb yozgan Xaushofer, keng maqsadlar, ammo faqat "ochiq fath 
etuvchi va ekspluatatsion fikrlashdan yuqori ko‗tarilib, madaniy missiyalar tashuvchisi 
bo‗lgan ...". Pan-g‗oyalar Yerning bepoyonligida mujassam bo‗lganda, ular 
geosiyosatning ob'ektiga aylanadi. Xaushoferning fikriga ko‗ra, Buyuk Britaniyaning 
tanazzulga uchrashi va Germaniyaning ustun mavqega ega bo‗lgan kichik dengiz 
kuchlari natijasida vujudga keladigan yangi dunyo tizimining asosi bo‗lishi kerak.

---

42 
Xaushofer o‗zining birinchi pan-mintaqaviy modelida dunyoni uchta shimoliy-
janubga yo‗naltirilgan pan-mintaqalarga ajratdi, ularning har biri yadro va atrofdan iborat 
bo‗lib, iqtisodiy jihatdan o‗zini o‗zi ta'minladi: (1) AQSh yadrosi bo‗lgan Panamerika; 
(2) Germaniya yadrosi Yevro-Afrika; (3) Yaponiyada yadrosi Pan-Osiyo. Ushbu 
modeldan SSSR unda qanday rol o‗ynaganligi umuman aniq emas edi
1
.
Keyinchalik u yana bir mintaqaviy modelni taklif qildi - dunyoning to‗rt kishilik 
bo‗linishi: Pan-Rossiya Eron, Afg‗oniston va Hindustondagi ta'sir doirasi bilan to‗rtinchi 
umumiy mintaqaga aylandi. Ikkinchi jahon urushidan keyin bipolyar dunyoning 
shakllanishi panmintaqalar kontseptsiyasini vaqtincha imkonsiz qildi. Biroq, dunyoning 
bipolyar tizimining qulashi bilan, jahon sotsialistik tizimining qulashi bilan dastlab 
iqtisodiy bloklar va endi pan-mintaqalar deb nomlanganlar haqiqatan ham jahon 
amaliyotiga qaytmoqdalar. 
Nemis geosiyosati "yashash maydoni" uchun kurash g‗oyasini o‗z vatandoshlari: 
ilmiy va ishbilarmon doiralar, rasmiylar va talabalar orasida targ‗ib qildi. Ammo o‗sha 
paytda Germaniyada Xaushofer mamlakat uchun juda muhim g‗oyani amalga oshira 
oladigan yagona siyosiy kuchni ko‗rdi - u o‗zining ilmiy potentsialini ishonib topshirgan 
natsizmdir. Ma'lumki, Xaushoferning geosiyosiy qarashlaridan natsistlar rejimi targ‗ibot 
maqsadida ancha muvaffaqiyatli foydalangan, natijada nemis tadqiqotchisi ittifoqchilar 
tomonidan "taniqli natsistlar" qatoriga kiritilgan. "Hayotiy makon" g‗oyasini va qit'a 
bloki nazariyasini ishlab chiqish va amalga oshirishni fashistlar Xaushofer o‗ylagan 
usullar bilan emas, balki yo‗l bilan amalga oshirdilar. Ikkinchi Jahon urushi tugagandan 
so‗ng, 
Xaushofer 
natsizm 
geosiyosatdan 
mustaqil 
ravishda 
geosiyosatdan 
foydalanganligini, ushbu fanning asosiy qoidalarini vulgarizatsiya qilganini va buzib 
ko‗rsatganligini ta'kidladi.