O„zbekistоn respublikаsi оliy vа o„rtа mахsus tа‟lim vаzirligi sаmаrqаnd dаvlаt universiteti

Xelford Makkinder 
(1861-1947) geografiyadan oliy maʼlumot olgach, London 
Iqtisod maktabi (oliy uquv yurti) direktori etib tayinlangunga qadar 1887 yildan boshlab 
Oksford universitetida dars bergan. 1910-1922 yillarda parlamentning umumiy palatasi 
aʼzosi, 1919-1920 yillarda esa Britaniyaning Janubiy Rusiyadagi muxtor vakili vazifasida 
faoliyat olib borgan. Geosiyosatchi ingliz jamiyatini maxfiy a‘zosi.
Ingliz-sakson klassik geosiyosat maktabining asosiy siymolari va asoschilaridan 
biri, oʼz davrining buyuk geosiyosatchisi boʼlgan. U geosiyosatning Hearland-Xartlend, 
Pivot Area- asosiy o‗lka, Outer Crescent-tashqi yarim oy davlatlari, Midland Ocean 
1
Жалилов А.Т. Геосиѐсат. Тошкент. Akademiya. 2020 й. 34 б. 

---

36 
Area-ichki okean zonasi, ichki okean zonasi, oʼq mintaqasi va shu kabi koʼpgina 
geosiyosiy tushunchalar va kategoriyalar muallifidir. 
Makinder jahon siyosiy tarixiga oid juda koʼp original va inqilobiy gʼoyalar 
muallifi hamdir. Makinder 1904 yilda eʼlon qilgan ―Tarixning geografik oʼqi‖ 
maqolasida ―siyosiy geografiya‖ va geosiyosatga koʼpgina yangi tushunchalarni olib 
kirdi, geosiyosatning asosiy qonunlaridan hisoblangan ―tarixning geografik oʼqi‖ 
gʼoyasini taʼriflab berdi. U geosiyosatning asosiy qonunini ishlab chiqib uchta yarim 
konsentrik doiralar ko‗rinishidagi dunyo modelini taqdim qildi. 
1. Heartland (heartland) – ―tarixning geografik o‗qi‖, ―o‗q maydon", ―yerning 
yuragi‖. Yevroosiyoning kontinental massasi, dunyoning yuragi, yadro mamlakati, o‗q 
maydoni - geografik jihatdan Rossiya imperiyasi va Markaziy Osiyoni bir qismini 
qamrab oladi. 
2. Rimland (rimland) – ―ichki yarim oy‖, ―yarim oy chekkasi‖. Yevroosiyo 
materigining qirg‗oq bo‗shliqlariga to‗g‗ri keladigan kamar. 
3. World island – jahon orolining materik qismidan tashqaridagi ―tashqi yarim oy‖ 
- geografik jihatdan Amerika, Afrikaning janubiy qismi, Avstraliya va Okeaniyani o‗z 
ichiga oladi. 
―Asosiy o‗lka" geografik jihatdan juda katta kenglik bo‗lib, Shimoliy Muz 
okeanidan to Osiyoga yo‗nalgan hududlarni, Germaniya va butun G‗arbiy va Shimoliy 
Yevropadan sharqqa Tinch okeanigacha bo‗lgan makonni qamrab oladi. Bundan 
tashqari, olim yana bir yangi yondashuv - Adriatikadan (Venetsiyadan sharqda) to 
Shimoliy dengiz (sharqiy Niderlandiya)ga vertikal chizma tortib Yevropani ikkiga - 

---

37 
Xartlend va Kauslend (qirg‗oq bo‗yi yerlari)ga bo‗ladi. Sharqiy Yevropa esa bu ikki 
kenglik o‗rtasida nobarqaror hudud sifatida namoyon bo‗ladi. 
X.Makkinder shular asosida Sharqiy Yevropaning jahon siyosatini nazorat qilish 
uchun kurashlardagi o‗rniga e‗tibor berib quyidagi asosiy xulosaga keladi, ya‗ni: "Kim 
Sharqiy Yevropani nazorat qilsa, butun "Heartland"ga hokimlik qiladi. Agar kim 
"Heartland"ni boshqarsa, butun Jahon oroliga hokimlik qiladi. Bundan kelib chiqadiki, 
kim jahon orolini boshqarsa, butun dunyoga hokimlik qiladi". 
X.Makkinder ilgari surgan g‗oyalar o‗tgan yuz yil maboynida vaziyatdan kelib 
chiqib, ba‗zi bir davlatlar tashqi siyosatining olib borilishida ma‗lum darajada qo‗l kelgan 
bo‗lsa, ba‗zilar tomonidan faqat nazariy fikrlar sifatida qaraldi. Shunday qilib Makinder 
o‗z asarlaridagi tadqiqotlar natijasida quyidagi konseptual g‗oyalarni ilgari suradi:
1. Geografik omillar bevosita tarixiy jarayonlarning rivojiga, yo‗nalishiga o‗z ta‗siri 
doimo o‗tkazib boradi;
2. Har bir davlatning zaif yoki kuchli bo‗lishi u joylashgan geografik makonning 
xususiyatlaridan kelib chiqadi; 
3. Texnik progress davlatning geografik joylashviga o‗z ta‗sirini o‗tkazib uning 
qudratiga ijobiy yoki salbiy ta‗sir etishi mumkin;
4. Yevrosiyo – global siyosiy jarayonlar markizidir.
Yuqoridagi dunyoning geosiyosiy xaritasiga etibor berisa Makinder o‗zini uchta 
qismdan iborat siyosiy tartibotini kiritgan: