O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maхsus ta’lim vazirligi o‘zbekiston respublikasi madaniyat va sport ishlari vazirligi

 
Harakatlarni egallashda ularni tasavvur qilishning o’rni 
Xatti-harakatlarni boshqarishda harakatlarni tasavvur qilish eng muhim va birlamchi 
axamiyatga ega.
Jismoniy tarbiya va sportdagi mashqlar texnikasini o’rgatish o’rganilayotgan xatti-harakatlar 
va ular bajaradigan shart−sharoitlar haqida tasavvurni hosil qilishdan boshlanadi. Tasavvur inson 
egallaydigan va o’z faoliyati davomida boshqaradigan real harakatlarning ideal (ya’ni 
amaldagi,ongda shakllangan) obrazi bo’lib hizmat qiladi.
Aytish mumkinki, har qanday xatti- harakatni, har qanday jismoniy mashqni inson uni o’zi 
qanday tasavvur qilsa ana shunday bajaradi. Bu holat nafaqat uni o’rganish jarayonida, balki doim 
barqarordir. Masalan, odam velosipedda uchishni o’rgangan bo’lsa va oradan uzoq yillik tanaffus 
o’tib ketgan bo’lsa ham yana velosiped haydashi uchun barcha mashqlarini qaytadan boshlashi 
kerak emas, u velosipedga o’tiradi-yu barcha harakatlarni to’g’ri bajarib-ketaveradi, chunki 
velosipedni qanday haydash kerakligi to’g’risidagi tasavvurlar uning uzoq muddatli xotirasida 
saqlanib qolgan.
Sportning barcha to’rlarida tayyorgarlik mashqlarini o’tkazish uslubiga oid zamonaviy 
adabiyotlarda o’rganilayotgan mashqlar haqida tasavvurni hosil qilish vazifasi faqat o’quvning 
dastlabki jarayonlarida qo’yilmasligi lozim. Amalda har qanday mashqni bajarish texnikasi 
haqidagi tasavvurlarni shakllantirish va aniqlashtirish bu mashqni bajarish texnikasi mukammal 
darajaga erishmaguncha davom ettiriladi. Binobarin, nimani va qanday mukammallashtirish 
kerakligini oldindan tasavvur qilmasdan, uni amalda bajarish mutlaqo mumkin emas. 
Harakatlarni tasavvur qilish funksiyalari nihoyatda hilma-xildir. Xatti-harakatlarni tasavvur 
qilish shunday o’ziga hos bir dastur sifatida hizmat qiladiki, ushbu dasturni sportchi muayyan 
harakatlar tizimida oliy darajadagi harakat orqali amalga oshirmog’i lozim. Bunda harakatlar 
tasavvurini dasturlash funksiyasining mazmuni yotadi. Va bu o’rganilayotgan harakatning eng 
asosiy jihatlardan birini ifodalaydi.
Tasavvurning dasturlovchi funksiyasi uning boshqaruv funksiyasi bilan muvofiq keladi. 
Xatti-harakatni bajarishdan avvalroq tasavvur ideomotor reaksiyalar mexanizmi bo’yicha 
organizmning turli organlarini va tizimlarini boshqaradi, sozlaydi, ta’bir joyiz bo’lsa organizmni u 
bajarishi 
lozim 
bo’lgan 
faoliyatga 
yoki 
bajaradigan 
xatti-harakatga 
mos 
“ish 
to’lqinga”muvofiqlashtiradi.
Faoliyat davomida qaytuvchi aloqa kanallari orqali bosh miyaning katta yarim sharlariga 
harakat bajarilishining tashqi sharoitlari va umuman harakatning o’zi haqidagi axborot to’xtovsiz 
ravishda kelib turadi. U dastur bilan, ya’ni namuna bilan taqqoslanadi. Agar hammasi dasturga 
muvofiq ketayotgan bo’lsa, harakat davom ettiriladi. Mabodo, harakatlar tizimining o’zida 
harakatni bajarishning tashqi shartlari yohud dastur (namuna) bilan nomuvofiqlik yuzaga keladigan 
bo’lsa, xatti-harakatlarga zaruriy o’zgartirishlar kiritiladi.
Harakatlarni tasavvur qilishning boshqaruv funksiyasi harakatlar tugallangandan keyin ham 
namoyon bo’ladi (gimnastika kombinasiyasi, belgilangan masofaga yugurish, yengil atletikaga oid 
uloqtirishlarda va sakrashlardagi navbatdagi urinishdan so’ng va xokazo). Harakatlarni tugatgach 
odatda sportchilar, o’sha harakatni bajarish chog’idagi o’zlarida paydo bo’lgan sezgilar va 

---

166 
ta’surotlarni tahlil qilib, qanday xatolarga yo’l qo’yganliklarini va nima sababdan yo’l 
qo’yganliklarini tushinishga harakat qiladilar.
Bu tahlillar bevosita dastur to’g’risidagi tasavvurlarning nihoyasiga yetkazilgan xatti-
harakatlarning tasavvuri bilan o’zaro taqqoslanishiga asoslanadi. Fikrlash tarzi bu jarayonda nafaqat 
qanday va nima uchun xatoliklarga yo’l qo’yilganini tushunishga yordam beradi, balki harakatni 
keyingi bor bajarayotganda ushbu xatolarni tuzatish yo’llarini ham aniqlaydi. Bunday tahlillar 
ayniqsa sportning so’ngi natijalari biror bir mashqlarni bir necha bor bajarish asosida aniqlanadigan 
turlarida muhim ahamiyat kasb etadi (yengil atletikadagi sakrashlarda, uloqtirishlarda, og’ir 
atletikadagi dast ko’tarish va siltab ko’tarishda, suvga sakrash va xokazolarda).
Harakatlarni tasavvur qilishning mashqlantirish funksiyasi shunda ifodalanadiki, mazkur 
funksiya tufayli har qanday xatti-harakat texnikasini mukamallashtirish ustida, ularni amalda 
bajarmasdan turib, faqat tasavvur qilib ham mashq qilish mumkin.
Harakatlarni tasavvur qilishning bu tarzdagi qo’llanilishi ideomotor mashg’ulotlar nomini 
olgan. “Men hyech qachon mashqlarni fikran tasavvur qilib olmasdan turib, bajarishga 
kirishmayman”, - deydi gimnastikachi. “Men butun masofani hayolan yugurib o’tmasdan turib, 
hyech qachon startga chiqmayman” - deya e’tirof etadi yugurish bo’yicha sportchi. Harakatlarni 
tasavvur qilishning mashqlantiruvchi funksiyasi ixtiyoriy hatti-xarakatlarning butun boshli 
murakkab mexanizmlari tizimining jonlanishi, hamda asab - mushak, vegetativ va boshqa bir qator 
mikroreaksiyalarning paydo bo’lishi oqibatida yuzaga keladi. Ular mashqni yoki xatti-harakatni 
amalda chindan ham bajarilgandagi mikroreaksiyalar bilan bir xil bo’lib, ularni fanda ideomotor 
reaksiyalar deb atashadi. Bu tasavvur qilingan harakatni yoki mashqni tashqi idrokdan yashirin 
holda bajarishdir. Harakatlarni tasavvur qilishning mashqlantiruvchi effekti - mashqlarning 
natijasidir, ya’ni ihtiyoriy harakat va mashqlarni ko’p bor hayolan takrorlash orqali ularning 
mexanizmlari sistemasi hayolda mustahkamlanib qoladi (A.S.Puni). 
Yuqorida keltirilgan tadqiqotlardan harakatlarni tasavvur qilishni mashqlantiruvchi 
funksiyasining namoyon bo’lishidagi turli jihatlariga oid bir qator qoidalar kelib chiqadi:
- 
harakatlar qanchalik aniq va tiniq tasavvur etilsa, ularning mashqlantiruvchi effekti 
shunchalar aniq namoyon bo’ladi; 
- 
ushbu effekt, harakatni tasavvur qilish jarayoni “So’z orqali ifodalab turish” bilan 
qo’shib olib borilsa, yanada oshib boradi; 
- 
mashqlantiruvchi effekt ayniqsa harakatlarning fazoviy belgilarini egallashda yorqin 
namoyon bo’ladi, vaqt va kuchdagi belgilarini egallash chog’ida esa nisbatan kamroq ko’zga 
tashlanadi; 
- 
musobaqalar chog’ida texnik harakatlarni xayolan bajarish ularning natijasini 
ko’tarishga xizmat qiladi;
- 
harakatlarni tasavvur qilishning mashqlantiruvchi ta’siri xatolarga ega bo’lsa, salbiy 
bo’lishi ham mumkin. 
Turli sportchilarda harakatlarni tasavvur qilishning mashqlantiruvchi funksiyasi namoyon 
bo’lishi har xil ekanligi aniqlangan. Bu fikr mashqlantiruvchi effektning qay darajada namoyon 
bo’lishiga taalluqlidir (I.I.Toropchin). 

---

167