O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maхsus ta’lim vazirligi o‘zbekiston respublikasi madaniyat va sport ishlari vazirligi

 
Malakalarda ongning o’rni 
Ko’pchilik tadqiqotchilar tomonidan shu narsa isbotlanganki, ixtiyoriy harakatlar malakaga 
aylanar ekan, ular ixtiyordan tashqari bo’lib qolmay, balki o’zgacharoq anglanadi. Bundan mehnat, 

---

163 
sport, maishiy va xokazo xatti-harakatlar, ya’ni xarakatlar qanchalar kishilarga yod bo’lib ketgan 
bo’lmasin, ularning birortasi ham ongsiz sodir etilmaydi degan hulosaga kelish mumkin.
Malakalar inson tomonidan qay darajada idrok etiladi? Bu kishi ayni paytda u yoki bu xatti-
harakatni amalga oshirish chog’ida o’z oldiga qanday maqsadni qo’yganligiga bog’liq bo’ladi. 
Binobarin biror bir harakat izchil ravishda takrorlanib asta-sekin avtomatlashadi va 
malakaga aylanadi. Bosh miya qobig’ida shakllangan mustahkam asab tolalari ushbu xatti-
harakatlarni bajarishni osonlashtiradi. Natijada xarakatlanish malakasi tashkil topgandan so’ng 
kishidagi mazkur xarakatning bajarilishi ustidan ongning amalga oshiradigan nazorati pasayadi. Bu 
nazorat endi miya qobig’ining biroz tormozlangan qismlari hisobiga amalga oshiriladi. Shu sababli 
ham odam yurib ketayotib ham gazeta, jurnallarni o’qishi, biror bir masala xususida o’ylab borishi 
va xokazolarni amalga oshirishi mumkin. Biroq bu holat keskin o’zgarishi ham mumkin, masalan 
piyoda yurib borayotgan kishining oldiga boshqacharoq, unga muayyan masofani eng yuqori 
tezlikda bosib o’tish vazifasi qo’yilganda.
V.B.Chebishevaning tadqiqotlariga ko’ra, kishi o’zi uchun odatiy tarzda va o’ziga qulay 
sur’atlarda ishlaganda, ishning bajarilish uslublari ishchining e’tiborini o’ziga tortmaydi, ya’ni 
uning xatti-harakatlari miya qobig’ining biroz tormozlangan qismlari tomonidan nazorat qilinadi. 
Shuning uchun ham u bunday paytda bemalol boshqa narsalar haqida o’ylashi yoki suhbatlashishi 
va xokazo harakatlarni amalga oshirishi mumkin. 
Maksimal sur’atlar bilan ishlash esa, kishidan o’ta zo’riqishni, diqqatni to’la - to’kis mazkur 
ishga qaratishni taqozo etadi, zero eng kichik darajadagi chalg’ish ham ish sur’atini pasaytirib 
yuboradi. 
Ko’rinib turganidek, yuqoridagi misolda odatiy avtomatlashtirilgan harakatlar miya 
qobig’ining tormozlangan qismlari bilan emas, balki kuchli tarzda qo’zg’atilgan miya qobig’i 
qismlari orqali amalga oshiriladi. Bunday holat sport faoliyatiga bevosita xosdir. 
Ushbu holatlarning barchasi kishi tomonidan agar u o’z holatini so’z bilan ifodalab bera 
olsa, anglanadi. Agarda so’z bilan ifodalab bera olmasa, demak, anglanmaydi.
Bu borada maxsus o’tkazilgan tajribalar (R.S.Abelskaya, D.Ya.Bogdanova va boshqalar) 
shuni ko’rsatdiki, bajarilgan ishlardagi, ularning eng umumiy va muhim jihatlari bilan bog’liq 
bo’lgan asosiy bo’g’in va o’rganilgan harakatlar bo’g’ini anglangan bo’lib qoladi. Shuningdek 
harakatni bajarishning umumiy yo’nalishi va amalga oshirilgan xarakatlarning me’yori ham 
anglanadi. Shuningdek harakatlarni bajarishda yo’l qo’yilgan xatolarning anglanishi ham keskin 
ko’tariladi. Zarur holatlarda harakatlarning amplitudasidan foydalanib, uning yo’nalishini, kuchini, 
tezligini va xokazolarni aniqlash mumkin. Bu esa, agar zaruriyat tug’ilib qolsa, harakatlarni 
bajarishni ixtiyoriy ravishda boshqarish imkoniyatini beradi. 
Yuqorida aytilganlarning barchasi albatta, ayrim hollarda yodlanib qolingan harakatlarni 
bajarishda ham anglanmagan harakatlar sodir etilishi mumkinligini istisno etmaydi (uyquda, 
qo’rquv ostida va xokazolarda).
Sport harakat malakalari texnikasini shakllantirish va takomillashtirish, tezlik, kuch, 
chidamlilik, epchillik kabi jismoniy sifatlarning rivojlantirilishi bilan bevosita bog’liqdir. Binobarin 
biror bir mashqning texniksini ongli ravishda egallagan sportchi ayni paytda o’zida ushbu turdagi 
mashqni bajarish uchun zarur bo’ladigan jismoniy sifatlarni rivojlantiradi, bu sifatlarni rivojlantirish 
orqali esa o’rganayotgan mashqning texnikasini takomillashtiradi.