O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maхsus ta’lim vazirligi o‘zbekiston respublikasi madaniyat va sport ishlari vazirligi

Eksperimental metodni birinchi marta fiziolog Veber (1795–1878) va fizik Fexner (1801 – 
1887) sezgilarni tekshirishda qo‘llanilgan eksperimental tadqiqot usullarini Vilgelm Vundt (1832 
– 1920) mukammal ishlab chiqqan. 1879 yilda V. Vundt Leypsik universiteti huzurida 
eksperimental psixologiya bo‘yicha birinchi laboratoriyani ochgan. I.P.Pavlovning shartli 
reflekslar metodi psixologiya uchun g‘oyat samarali metoddir. Laboratoriya eksperimenti 
psixologiyani taraqqiy ettirishda katta ahamiyatga ega. Yuqorida aytilganidek, bu metod 
tekshirilishi lozim bo‘lgan psixik hodisalarni qachon kerak bo‘lsa, shu vaqtda vujudga keltirish 
va o‘zgartirishga, tajribani ko‘p marta takrorlash yo‘li bilan shu hodisalarni sinchiklab tahlil 
qilishga imkon beradi5. 
Eksperiment metodining ikki turi mavjud: laboratoriya va tabiiy eksperiment. Laboratoriya 
eksperimenti maxsus tashkil etilgan laboratoriyada yoki yozib oladigan asboblar yordamida olib 
boriladi . Bu metodning kamchiligi – uning sun’iyligidadir. Tabiiy eksperiment metodida 
5
Educational Psychology Kelvin Seifert and Rosemary Sutton Copyright © 2009 Kelvin Seifert 

---

46 
sharoitning tabiiyligi saqlanishi shart. 
Eksperiment 
metodida 
tekshiriluvchilar 
o‘zlarining 
kuzatilib 
turilganligi 
va 
o‘rganilayotganligini sezmasliklari lozim, aks holda ular o‘zlariga xos bo‘lgan hulq-atvorni 
o‘zgartirib yuborishadi va bu bilan eksperimentning tabiiy xarakterini buzib qo‘yishadi. 
 
Suhbat metodi 
Bu metod juz’iy xususiyatga ega bo‘lib, u asosan tekshiriluvchining qiziqish va xavaslarini 
va bilish jarayonlarining ba’zi bir tomonlarini: tasavvur , xayol va tafakkurini o‘rganishda 
qo‘llaniladi. 
Suhbatda ijobiy natijalarga erishish uchun quyidagi talablarga rioya qilish zarur: 
Suhbatda mo‘ljallangan savollar tekshirish mavzusini to‘liq suratda qamrab olishi; 
Savollar oldindan puxta o‘ylangan va lo‘nda bo‘lishi, tekshiriluvchiga tushunarli va 
javoblarni esga tushirmaydigan vaziyatlar tanlab olinishi; 
Suhbat jarayonida tadqiqotchi bilan tekshiriluvchi o‘rtasida o‘zaro shunday munosabatlar 
o‘rnatiladiki, bunda tekshiriluvchi beriladigan savollarga samimiy va haqqoniy javob qaytaradi; 
Suhbat natijalari aniq yozib boriladi 
Suhbatni o‘ziga xos tergovga aylantirib yubormaslik kerak. Suhbat samimiy, bemalol 
bo‘lishi, tekshiriluvchi kishilarning psixik holatiga zo‘r kelmasligi kerak. 
Suhbat odam psixik hayotining bevosita kuzatish va eksperimentda aniqlab bo‘lmaydigan 
protsess va hollari haqida ma’lumot olishga yordam beradigan birdan-bir metoddir, deyish mumkin. 
Masalan, kosmosga parvoz qilish vaqtida odamning psixik faoliyat hususiyatlari haqida bilim 
olmoq uchun tadqiqotchi kosmonavtlarning o‘zi bilan suhbat qilishi kerak. 
Suhbat metodi shaxsning individual hususiyatlarini (e’tiqodlari, havaslari, jamoaga 
munosabati, o‘z vazifalarini tushunish) tekshirishda, shaxsning hayoti va faoliyatidagi mahsus 
voqealar, qahramonlik, ijodiy maqom va shunga o‘xshashlarni tekshirishda qo‘llaniladi. 
Bu metod o‘qitish va tarbiyalashning psixik asoslarini tekshirishda, masalan, bolalarning 
kitobxonlikka havasini, ayrim darslarga munosabatini tekshirishda, o‘quvchilarning uyga berilgan 
topshiriqlarni bajarishda xotirada qoldirish usullarini, ayrim o‘quvchilarning darslarni sust 
o‘zlashtirish sabablarini aniqlashda qo‘llaniladi.