O’zbеkistоn rеspublikаsi оliy vа o’rtа mахsus tа’lim vаzirligi nizоmiy nоmidаgi tоshkеnt dаvlаt pеdаgоgikа univеrsitеti

Ота-оналарнинг ҳуқуқ ва бурч (мажбурият)лари. Оилавий муносабатларни ташкил этишда ота-оналарнинг муайян бурч ва ҳуқуққа эгаликлари муҳим аҳамият касб этади. Шунингдек, оилавий муносабатларнинг мўътадил кечишида ота-оналар томонидан уларнинг зиммаларидаги бурчларни оғишмай бажаришлари, айрим ҳолатларда эса ота-оналик ҳуқуқларидан фойдалана олиши ҳам аҳамиятлидир. Ота-оналарнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари қонунчилик асосларига кўра тартибга солиниши оилавий муносабатларнинг мўътадил кечишини таъминлайди. Қуйида мамлакатимизда амал қилаётган қонунчилик асосларига кўра ота-оналарнинг бурч ва мажбуриятлари хусусида сўз юритилади.
Ўзбекистон Республикасининг Оила кодекси асосларига кўра ҳуқуқий жиҳатдан ота-оналарнинг фарзандлар билан муносабатлари: шахсий ҳамда мулкий муносабатлар тарзида гуруҳланади.
Ҳуқуқий адабиётларда кўрсатилишича, ота-оналарнинг фарзандлар билан бўладиган шахсий муносабатларига қуйидагилар киради:
1) исм, отанинг исми ва фамилияни танлаши;
2) ота-онанинг ўз фардантларини тарбиялаш, шунингдек,
фарзандларнинг ота-онадан тарбия олиши;
3) ота-онанинг фарзандлари номидан вакиллик қилишлари;
4) фарзандларнинг ўз ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоя қилишлари.
Фарзандга ота-онанинг розилиги асосида исм, отасининг исми ва фамилияси қўйилади. Агарда ота-онанинг фамилияси бир хил бўлса, табиий равишда ана шу фамилия фарзанднинг ҳам фамилияси сифатида эътироф этилади. Борди-ю, ота ҳамда онанинг фамилияси турлича бўлса, у ҳолда фарзандга уларнинг келишувлари асосида улардан бирининг фамилияси қўйилади. Шундай ҳолат ҳам бўлиши мумкин, ота-онанинг фамилияси турлича ва улар фарзандга қайси бирларининг фамилиясини қўйиш борасида келиша олмаяпти. Бу каби вазиятда улар васийлик қилувчи органга ёзма ариза билан мурожаат қилишлари зарур ва ушбу орган ёрдамида муаммо ҳал қилинади.
Фамилия бериш фарзанд дунёга келгач, унинг туғилганлиги рўйхатга олинаётган пайтда амалга оширилади. Агарда ота ва она ўртасидаги никоҳ бекор қилинган бўлса, у ҳолда фарзанд ўзи туғилган вақтда олган фамилия билан қолади. Борди-ю, фарзанд фамилиясини ўзгартирган ота ёки она билан қолган бўлса, ота ёки она фарзанднинг ўз фамилиясига олиш тўғрисида васийлик органига ёзма ариза билан мурожаат қилиш ҳуқуқига эга. Мазкур вазиятда бу хусусида иккинчи томонга маълум қилиниши мумкин. Бироқ, иккинчи томоннинг розилиги талаб этилмайди. Аксарият ҳолатларда фарзандни ўз қарамоғига олган ота ёки онанинг ариза ижобий равишда қондирилади.
Ота-она ўз фарзандларини улар то вояга етгунларига қадар тарбиялаш борасида муайян мажбуриятга эгадирлар. Гарчи ота-она ўртасидаги никоҳ бекор қилинган бўлса ҳам ота-она ўз фарзандларини тарбиялаш борасидаги бурчларини зиммаларидан соқит эта олмайдилар. Борди-ю, ота ва она алоҳида яшаётган бўлса, у ҳолда фарзанднинг ким билан яшашини уларнинг ўзлари ҳал этиш ҳуқуқига эгалар. Агарда ота ва она ушбу масалани ўзлари ҳал қила олмасалар, у ҳолда ёзма ариза билан суд органига мурожаат қиладилар. Суд органи ота ёки онадан қайси билан фарзанд тўғрисида кўпроқ ғамхўрлик қилаётганлигини, унинг ёшини, боланинг ота-онадан қай бирига кўпроқ мойиллик билдиришини, унинг ҳар томонлама камол топиши учун зарур шарт-шароитни яратиб бера олиш имкониятига эгалигини ўрганиб чиқади ва қарор қабул қилади. Никоҳдан ажралаётган ота-онанинг қай бири билан яшашни фарзанднинг ўзи ҳам ҳал қилиши мумкин. Бироқ, бунинг учун у 10 ёшга тўлган бўлиши керак.
Мамлакатимиз қонунчилик асосларига кўра ота-она вояга етмаган ўз фарзанди билан бирга яшаш ҳуқуқига эга.
Ота ёки онадан бири ота ёки оналик ҳуқуқидан суд органи қарори билан маҳрум этилмаган бўлса, у ҳолда фарзанд ота ёки она билан яшашидан қатъий назар иккинчи томон у билан доимий алоқада бўлиш ва унинг тарбиясида иштирок этиш ҳуқуқини сақлаб қолади.
“Ота билан она ўз боласини қонун ёки суд қарори асосида ушлаб турган ҳар қандай шахсдан уни қайтариб беришни талаб қилиши мумкин. Шу билан бирга суд бундай қилиш боланинг манфаатларига зиддир, деган хулосага келса, болани ўз ота-онасига топшириш хусусидаги даъвони рад этишга ҳақлидир”⁴⁹.
Ўз фарзандларига нисбатан вакилликни ҳам ота-оналар амалга оширадилар. Ота-оналар ўз фарзандлари ёки фарзандликка олинган вояга етмаганлар учун қонуний вакил саналадилар. Қонуний вакиллик Ўзбекистон Республикасининг Оила кодекси, Фуқаролик кодекси ҳамда Фуқаролик-процессуал кодекси асослари билан тартибга солинади.
Ота-оналар балоғатга етмаган фарзандларини назорат қилиб туришга мажбурдирлар. 15 ёшга тўлмаган фарзандларга етказилган зарур учун ҳуқуқий нуқтаи назардан ота-оналар жавоб берадилар. Ҳуқуқий асосларга кўра, 15 ва 18 ёшлар орасидаги вояга етмаган болалар томонидан ижтимоий субъектларга етказилган ҳар қандай зарар учун ота-оналар умумий тарзда жавобгардирлар. Шу сабабли ушбу ёш оралиғидаги вояга етмаганлар томонидан келтирилган зарарнинг ўрнини уларнинг маоши ёки шахсий мулки билан қоплашнинг имкони бўлмаса, у ҳолда ота-оналар ўз ҳисобларидан тўлашлари шарт.
Ўз фарзандлари ёки фарзандликка олинганларга нисбатан ота-она тенг ҳуқуқ ва мажбуриятларга эга бўлиш билан бирга уларнинг тарбияси, камолоти учун жавобгардирлар. Ҳуқуқий нуқтаи назардан ота-оналар фарзандларининг соғлиги, шунингдек, жисмоний, руҳий маънавий-ахлоқий камолоти тўғрисида ғамхўрлик қилишга мажбур саналадилар. Шу билан бирга фарзандларнинг ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоя қилиш ҳам ота-оналарнинг зиммаларига юклатилади.
Қонунан ота-онанинг, ота-оналик ҳуқуқига эга бўлиши фарзандларнинг манфаатларига зид тарзида амалга оширилиши мумкин эмас. Фарзандларнинг манфаатларини таъминлаш нафақат ҳуқуқий, шу билан бирга инсонийлик нуқтаи назардан ҳам ота-онанинг асосий вазифаси бўлиши зарур.
Ота-оналарнинг, ота-оналик ҳуқуқлари фарзандлар “ўн саккиз ёшга тўлганларида (вояга етганда), шунингдек, вояга етмаган болалар никоҳга кирганларида ҳамда қонун билан белгиланган бошқа ҳолларда болалар вояга етмасдан тўла муомала лаёқатига эга бўлганларида тугайди”⁵⁰.
Фарзандлар билан уларнинг ота-оналари ўртасида шахсий муносабатлар билан бирга мулкий муносабатлар ҳам йўлга қўйилади. Ота-она ва фарзандлар ўртасидаги мулкий муносабатлар, асосан, алимент ва мулкка доир муносабатлар тарзида кечади.
Қонунга мувофиқ балоғатга етмаган фарзандларни боқиш ота-онанинг зиммасидаги энг асосий вазифа саналади. Ҳаётда кўп ҳолларда ота, кам вазиятларда эса онанинг ўз фарзандларини ташлаб кетиши ҳодисаси ҳам кузатилади. Шундай вазиятда суд қарорига кўра фарзандларини ташлаб кетган ота ёки она алимент тўлашга мажбур қилинади. Алимент тўлашга ўз фарзандларини ташлаб кетган ота ёки она уларнинг ёши, ижтимоий ҳолати, иш билан таъминланганлик даражаси ёки молиявий аҳволидан қатъий назар мажбурийдир.
“Алимент балоғатга етмаган болалар фойдасига ундирилади ва иш ҳақидан болалар сонига қараб фоиз ҳисобида тўланади: бир болага даромаднинг ¼ қисми, икки болага ⅓ қисми, уч ва ундан кўп болага ½ қисми тўланади. Икки ёки ундан кўп болага алимент тўлашда ҳар бир болага алимент тўлаш муддати тугаганлиги кўрсатилиши керак”⁵¹.
Ўзбекстон Республикасида алимент тўлаш тартиби Оила кодекси асосларига мувофиқ амалга оширилади.
Мерос қилиб, шунингдек, шартнома бўйича олинган ҳамда ишлаб топилган маблағга сотиб олинган мулкка эгалик қилишга фарзандлар, шу жумладан, балоғатга етмаган фарзандлар ҳам ҳақлидирлар. Ҳуқуқий жиҳатдан фарзандлар ҳам ўзларининг шахсий мулки (кийим-кечаклари, пойафзаллари, иш ёки ўқув қуроллари, совға сифатида олинган буюмлар, ўйинчоқлар ва б.)га эга. Ота-она ва фарзандларнинг мулки алоҳида-алоҳида бўлади. Гарчи бир-бирларининг буюмларидан фойдалана олсалар-да, фарзандлар ҳаётликлари вақтида ота-оналарининг мулкига эгалик қила олмаганларидек, ота-оналар ҳам фарзандларининг шахсий мулкларига эгалик қила олмайдилар.
Гарчи аввал Ўзбекистонда кенг оммалашмаган бўлса ҳам ота-оналар билан фарзандлар ўртасида мулкдан фойдаланиш юзасидан қонунда кўзда тутилган турли битимларни тузиш имкониятига эгалар, шунингдек, улар ҳиссадорлик асосида мулкка эга бўлишлари мумкин. М: ота-оналар ва фарзандлар ҳиссадорлик асосида уй-жой, дала ҳовли ва хизмат кўрсатиш шаҳобчаларини қуришлари, уларда ҳамкорликда иш юритишлари мумкин.
Демак, ота-оналар то фарзандлари вояга етгунларига қадар улар тўғрисида ғамхўрлик қилишлари, боқишлари, уларнинг ҳар жиҳатдан камолга етишларини таъминлашлари зарур.