O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta mahsus ta’lim vazirligi Islom Karimov nomidagi Toshkent davlat texnika universiteti Olmaliq filiali

1-aylanuvchi baraban korpusi; 2-tayanch rolik; 3-qisgich rolik; 4-elektrodivigatel; 5-reduktor;

6-tishli g‘ildiraklar; 7-qaytargich shnek; 8-ko‘tarib tashlovchi moslama; 9-yuklash kamerasi;

10-forsunka; 11-tashqi returni uzatish uchun quvur; 12-issiqlik so‘rg‘ich kirishi uchun ichki quvur; 13-parrakli qabul qiluvchi moslama; 14-tishli chambarak; 15-tagi teshik konus;

16-chiqarish kamerasi.

BDQ dan 2-3% namlik bilan chiqadigan quruq donachalar harorati 100-105^OC bo‘ladi. Sxemada (3-rasm) ko‘rsatilishicha, ular elevator

10. 
    bilan elak 11 ga uzatiladi, u yerda mahsulotga tegishli fraksiyalar (1­4 mm) ajratiladi. Yirik fraksiyalar tegirmon 12 da maydalangandan so‘ng yana elakka qaytariladi, maydasi esa tutib qolingan chang bilan birgalikda BDQ apparatiga tashqi retur sifatida qaytariladi. Retur soni (retur massasining mahsulot massasiga nisbati) 1-2 oralig‘ida bo‘lishi kerak.
    

BDQ apparatida suspenziyadan suvning bug‘lanishiga qarab undagi suyuq fazada erkin H₃PO₄ konsentratsiyasi ortadi, erigan monokalsiyfosfat konsentratsiyasi kamayadi, shuning uchun H+ ionlarining aktivligi oshadi. Bu esa dikalsiyfosfat quyqali qatlamining qisman erishini ta’minlaydi va fosforit zarrachalarining parchalanishi davom etadi. Quritilgan qo‘shaloq superfosfatda uning parchalanish koeffitsienti 80-85% ga yetadi. Quritilgan donador qo‘shaloq superfosfatning kislotaliligini kamaytirish uchun donachalar aylanuvchi barabanda bo‘r bilan changlatib yoki ammoniylashtirilib neytrallanadi. Barabanli ammoniylagich 13 da ammiak kollektor orqali donachalar qatlami ostiga beriladi. Ammoniylashtirishda ajraladigan issiqlikni yo‘qotish uchun barabanga qarama-qarshi tomondan havo oqimi kiritiladi. Ammoniylashtirgichlan chiqadigan mahsulotning harorati 40- 45^OC bo‘ladi. Havo oqimi bilan chiqadigan chang siklon (chang tutgich) 14 da, so‘ngra esa absorbsiya qurilmalarida - ftor birikmalari va ammiakdan yuvishda ushlab qolinadi. 9- va 14-siklonlarda ushlab qolingan chang returga qo‘shiladi. Ammoniylashtirishdan so‘ng mahsulotdagi erkin fosfat kislota 4-5% P₂O₅ (o‘zlashadigan P₂O₅ 43­47% ) gacha kamayadi.

Qo‘shaloq superfosfat ishlab chiqarishning oqimli usullarida suspenziyani quritish jarayonida fosforit va ekstraksion fosfat kislotadagi ftorning 50-55% i gazli fazaga (HF va SiF₄ aralashmasi tarzida) ajraladi. Chiqadigan gaz miqdorining ko‘pligi va ularda chang miqdorining yuqori darajada bo‘lishligi ftoridlar absorbsiyasini yetarli darajada qiyinlashtiradi va olinadigan kremneftorid kislotaning sifatini yomonlashtiradi. Chiqindi gazlarini tozalash sistemalariga siklonlar (changlarni tutib qolish uchun) va absorberlar kiradi. Absorbsiyalashning uch bosqichli sxemasida odatda mexanik absorberlar va Vetturi absorberlari ishlatiladi. Changli gazlarni tozalashda, shuningdek SiF₄ ning gidrolizlanishi natijasida kremnegel cho‘kmasi ajraladigan hollarda qayta tiklanadigan shar to‘ldirgichli absorberlar yoki ko‘pik qatlam stabilizatori bo‘lgan ko‘pikli absorberlar ishlatiladi. Apparatda stabilizator sifatida vertikal plastikadan iborat yuz teshikli panjara qo‘llaniladi, shu hisobiga qurilmada gaz tezligini oshirish mumkin bo‘ladi. Chiqindi gazlarini to‘laroq tozalash maqsadida adsorbsiyaning oxirgi bosqichida ohak suti beriladi, bu esa chiqindi gazidagi ftor konsentratsiyasini 2-3 marta kamaytiradi.

Qo‘shaloq superfosfatning yuqori harorat (130-140^OC) dagi qisqa muddat (30-40 minut) li quritilishini amalga oshirish orqali uning ancha chuqur degidratlanishiga erishish mumkin, buning natijasida monokalsiyfosfat kam eriydigan polifosfatlarga aylanadi. Yuqori darajadagi ozuqa elementlari (60-65% P₂O_5umum., 52-56% P₂O_5ozl., 18­32% P₂O_5se.) bo‘lgan bunday o‘g‘itlar - tuproqdagi fosfor zaxirasini uzoq vaqt saqlab turuvchi sekin ta’sir etuvchi o‘g‘itlar qatoriga kiradi.

Qo‘shaloq superfosfat ishlab chiqarishning oqimli usullarini sanoatda to‘la egallangandan so‘ng, kamerali usullarni - omborli yetiltirishdan so‘ng, donadorlash va quritishda oqimli sxema usullaridan foydalanilgan holda amalga oshirishga katta e’tibor berila boshlandi. Bunday jarayon kamera-oqimli usul deyiladi. Bunda oson parchalanadigan mayda zarrachali fosforit uni (0,074 mm dan yirik zarrachalar miqdori 20% dan oshmasligi kerak) va 47-49% P₂O₅ li fosfat kislota ishlatiladi. Maydalangan kamerali superfosfat retur bilan aralashtiriladi, donadorlanadi va quritiladi. Quritish jarayonida fosforitning parchalanish darajasi 60-70% dan 80-90% gacha ko‘tariladi. Donachalarning mahsulot fraksiyalari ammiak bilan neytrallanadi, sovutiladi va tarkibida: 45-47% umumiy, 42,5-44,5% o‘zlashadigan, 37­38% suvda eruvchan, 3-5% erkin P₂O₅ va 1,5-2% azot bo‘lgan mahsulot olinadi. 1 t P₂O₅ li mahsulot ishlab chiqarish uchun: 824-835 kg fosfat kislota (100% P₂O₅ hisobida), 271-280 kg fosforit uni (100% P₂O₅ hisobida) va 35 kg NH₃ sarflanadi.

Suyuq fazasining konsentratsiyasi 45-50% P₂O₅ bo‘lgan tabiiy fosfatni 3-5 karra ortiqcha miqdordagi fosfat kislota bilan parchalashga asoslangan kamerasiz siklik qo‘shaloq superfosfat ishlab chiqarish usuli ham ma’lumdir; bunda hosil bo‘ladigan monokalsiyfosfat cho‘kmasi ajratiladi, neytrallanadi, donadorlanadi va quritiladi, bu tuz bilan to‘yingan eritma esa parchalanish bosqichiga qaytariladi, shu bilan bir vaqtda u yerga tarkibida 53-58% P₂O₅ tutgan yangi fosfat kislota ham qo‘shiladi. Bu usullar xomashyoning parchalanish darajasini juda yuqori daraja (98-99%) ga yetish imkoniyatini beradi, ammo 1 t o‘zlashadigan P₂O₅ li mahsulot olishga sarflanadigan fosfat kislotaning, oldingi bayon etilgan usullardagiga nisbatan anchagina, kattaligi bilan ajralib turadi; bundan tashqari suspenziyada filtrlanish hususiyatiga ega bo‘lgan o‘lchamdagi kristallarni hosil qilish qiyin kechadi. Shuning uchun bayon etilgan bu usul ishlab chiqarishga tatbiq etilmagan.

Boyitilgan fosforitlarni (28% P₂O₅) polifosfat kislotada (73-77% P₂O₅) parchalash orqali tarkibida orto- va polifosfatlar aralashmasi tutgan tez qotuvchi massa olish mumkin. Uni yetiltirishda, ayniqsa yuqori haroratda, kondensirlangan fosfatlarning monokalsiyfosfatga aylanishi hisobiga qisman gidrolizlanish sodir bo‘ladi. Mahsulot ammoniylashtirilgandan so‘ng, tarkibida: 47-49% P₂O_5ozl. (shu birgalikda uning 90% i P₂O_{5 se}.) va 3-7% N tutgan polisuperfosfat deb ataluvchi o‘g‘it olinishi mumkin.